PËR FORMIMIN E GJUHËS LETRARE SHQIPE KËRKESA ISHTE E KAHERSHME
Nevoja për Gjuhën letrare shqipe nuk êshtë e vonshme. Kërkesa e tillë është ende para se të themelohej Alfabeti i shqipes. Për këtë ishte shkruar që në numrin e parë te «Albania» e Faik Konicës në Bruksel në vitin 1896 dhe 1898. Këtu, përveç nevojës, ipet edhe arsyeja po edhe propozimi cili nëndialekt a e folme duhej të merrej për bazë, që është e folmja e ELBASANIT, pra, aty ku gërshetohen dy dialektet kryesore të shqipes. Autori i kêtij shkrimi, përveç nevojës pêr një Gjuhë letrare shqipe, merr shembuj edhe gjuhë të tjera qê kishin gjuhën letrare.
Kërkesa e tillë është thënë e përsëritur vazhdimisht nëpër kohë, deri sa ajo u bë në Kongresin e drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe nga 20 deri më 25 Nëntor 1972 në Tiranë. Në formimin e gjuhës së njësuar letrare shqipe kishin marrë pjesë gjuhëtarë e historianë nga të gjitha viset e banuara me shqiptarë. Kjo ishte një e arritur e madhe, pse në të ardhmen, pa vështirësi do të mirren vesh të gjithë shqiptarët e të gjitha krahinave a vendbanimeve të tyre ku do që ishin. Përveç kësaj, shqiptarët që ishin të ndarë në gjashtë shtete të Ilirikut dhe diasporës, konsideronin një bashkim shpirtëror midis tyre, ani pse fizikisht ishin të ndarë në mënyrë të hekurt dhe nuk mund të kontaktonin lehtë ose fare, sidomos me shtetin amë, Shqipërinë dhe me shqiptarët e Greqisê, ndêrsa shqiptarët brenda Jugosllavisë qê ishin në Kosovë, Maqedoni, Serbi e Mal të Zi ishin brenda një federate dhe nuk e kishin atë mungesë të kontaktit mesvete, por bashkëpunimi ishte në nivelet mê të kënaqshme, sidomos të atyre që studionin në Un iversitetin e Prishtinës.
Të gjithë shqiptarêt brenda Jugosllavisë, përveç në Strugë, flisnin në dialektin e gegërishtes. Mirëpo, të gjithë këta ishin për një gjuhê letrare shqipe, së cilês edhe i kishin prirë me Konsultën Gjuhësore të Prishtinës katêr vite më përpara, mê 1968.
GJUHA LETRARE SHQIPE MË 1972 NË TIRANË PËR NE KISHTE EMOCIONE KOMBËTARE E SHPIRTËRORE
Ne si gjeneratë e asaj kohe, që vuanim nga shtypja serbe deri më 1966, po sidomos të viteve të 50-ta, Njësimin e Gjuihës Letrare Shqipe e merrnim simbolikisht edhe si njësim apo bashkim të gjithë shqiptarëve, pra jo vetëm të gjuhës dhe e kishim pritur me një dashuri shumë-shumë të madhe e krahëhapur.
Na dukej disi, si të rinj që ishim, shumë interesante pse tani e tutje do të flasim, e sidomos, do të shkruajmë njësoj të gjithë andej e këndej kufirit Kosovë – Shqipëri, por që me Kosovën ishin të gjithë shqiptarët në Jugosllavi, numri i të cilëve ishte më i madh se në Shqipëri. Nga dashuria e madhe dhe ndjenjat që kishim për Gjuhën letrare, si shumë shpejt edhe e Mësuam, sepse ishte vullneti i fortë. Shpejt i gjithë shtypi, tekstet e gjithçka e shkruar kaloi në Gjuhën letrare, ashtu edhe nëpêr radio e televizione.
Pas pak vitesh, nxënësit e të gjitha niveleve, më lehtë lexonin në tekstet e shkruara në Gjuhën letrare se sa në tekstet e shkruara në të folme, apo në dialekte, siç ishte krijimtaria popullore e gojore.
Me demokratizimin e vendeve, tani iu hap goja secilit të flasë e shprehet lirshëm, për çka ishte një sukses në këtë drejtim. Mirëpo, çdo gjë paska efektetet pozitive dhe negative të saja. Kjo, sespe me demokratizimin erdhën edhe mendime e ide të ndryshme të disave nga studiuesit ose jo, u ankuan në Gjuhên letrare shqipe, pse kjo qenka formuar në bazën e dialektit të Toskërishtes dhe na paskan mbetur forma e trajta gramatikore të Gegërishtes pa u përfshirë, siç janë vêrtet format e pashtjelluara tê shqipes : skajore, përcjellore, e në veçanti paskajora. Kjo shkoi aq larg, sa disa nga « studiuesit » hoqën dorë fare nga letrarishtja shqipe, tani së voni të quajtur gjuhë standarde.
Thënë të drejtën, është një e metë pse këto nuk janë përfshirë, por disi si vështirë të përdoren atje ku kemi dyzanorshin –ua+r = uar, si shkuar, lexuar, punuar, etj. Pse nuk shkon për me lexuar, për me kënduar etj. në vend për të lexuar, etj.
Për këtë problem, unë mendoj se duhet të mendohet mirë e gjatë se si të veprohet. Po pati mundësi, përse të mos përdoren të dy variantet – edhe ai i toskërishtes, për atë që dëshiron ta përdori, por edhe për varinatin e Gegërishtes, i cili nuk është në veprim, por duhet të normohet më parë.
Përndryshe, nuk jam i mendimit që të heqet njëri variant e të futet varianti tjetêr. Vetëm, nëse ka mundësi të vehen në veprim të dy variantet, që ende nuk e kam një ide se si.
Për fund, po ofroj shkrimin e parë të paraqitur në « ALBANIA » e Konicës, Numër 1 1896, faqe 4, pa ndërhyrje, përveç që e kam shkruar në alfabetin e sotëm.
PER THEMELIMIN E GHUHËS LETRARE SHQIPE
Të gjitha vendet e botës kanë nga një gjuhë letrare, domethënë tê pastruar e të zbukuruar, që me atë shkruhen librat, letrat e punët; fliten edhe në mënyra tjera gjuhët, por vetêm në të folur. Për këtë, Venecianët thonë , në Kuvend ; «Come a Venezia», se kështu e jep gjuha letrare e italianëve.
Hispanasit kuvendojne në njëqind mënyra nëngjuhe (nëndialekte, por vetëm gjuha (dialekti a e folmja) e kastilishtes flitet. Për të mos shkuar larg, Shqipërisë, le të kujtojmë se në Greqi të vjetër kishte shumë të folme (nëngjuhë) – nga gjuhë që quheshin te përgjitheshmé (f. xonn:), në të cilën shkruajtën më shumë Plutarku edhe Straboni, dhe me të cilën bisedonin bashke dy Helenë që nuk janë të lindur në një shtet (dhé).
Vetëm Shqipetarët s’ kanë një gjuhë të tillë (letrare); edhe kështu vjen se kemi mbetur të ndarë njëri nga tjetri, andaj kanë rrjedhur aq të këqia, për neve të mjerët. Është nevoja dhe shtrengimi të hedhim themelin e një gjuhe letrare; është nevojë dhe duhet të shkruajmë të gjithë sa jemi, për shembull : «bora», jo ndryshe; po pastaj le të themi, në kuvend (të folur), zbora, dbora, vdom, vdora, xbora, vora, çvora, kjo s’ bën gjësendi.
E rënda e punës është se duhet të marrim një të folme (nëngjuhë) shqipe për shtypin e gjuhës letrare (letrarishtes) të Kombit – është frikë nëse nuk merret nga ata që bisedojnë (kuvendojne nenegjuhërat) nëndialektet a të folmet e tjera. Perëndia na shpëtoftë me kokën që kanë Shqiptarët! Është edhe e vërrtetë që, veç Elbasanishtja mundet, me nëndialektin a të folmen (nëngjuhen) është mjaft e pastër për t’u bërê letrarishte nga të tjerat. Duhet nga pak edhe nga të tjerat nëndialekte; dhe jo te marrim si të bjerë, po simbas këtyre rregullave (kanuneve):
- Kur një fjalë perdorhet[1] në shumë mënyra, po mban gjithmonë afrërsisht një zë (rrënjë) – si bora, zbora, dbora, etj. – atëherë duhet te mbajmë atë fjalën, që buza afrohet në formë më shumë (rhezes).
- Kur dy a më shumë fjalë kanë kuptim të përafërt (afro ni shpirt), si: shoh, vështron,shikon, – atëherë duhet te zgjedhim për çdo fjalë kuptimin e vet (ç’do fjales shpirtin e véçte);
- Kur nuk e njohim rendin dhe kemi liri të zgjedhim, atëhere kuptohet pa thënë që është nevojë të mbajmë atë fjalën kujt zëri tingëllon më ëmbël veshin.
Një tjetër here do të tregojmë dhe rregullat sipas të cilave lypset: të nxjerrim (krijojmë) fjalë të reja, të përpunojmë gjuhën.
Tani, meqenese që e Përkohshmja Shqip do të këndohet prej letrarëve më të shquar të Shqipetarëve, nëse ndonjërit i ndodh e t’i duket se ne mashtrohemi, ai ka nevoje të na shkruajë që të mundet të vejë mbarë puna.[2]
Shkruani gjithmonë ne bora, jo ndryshe : se kjo fjala, si duket ka shoqëri me : 0ope!l.=, d. m. th. era që fryn nga ana e borës.
Shoh d. m. th. «sytë e mi kuptojnë diçka» (tq. gjonéq, gr. vlépo, frengjisht : voir). Vështroj d. m. th. «kthej sytë drejt në një vent» (gr. paratiro, tq. bakmak, fr. regarder). Shiko d. m. th. «mendohem duke vështruar» (gr. paratiro silhojizoménos a me dréqt silhoji zomé paratiron, tq. nazar-i-itibara alhmak, fr. considérer).
Tri është e gjinisë femëroree, tre është e gjinisë mashkullore: Tri gra, tri pula, tri here; tre pleq, tre peshq, tre ulurima.
Ni është mashkull, nja është femërore (nuk ka ne): Na hére :ni mbrét kish ni vella, ni motre : ni-zét djém é : ni-zét vasha; djémte dojin njani tjéterin, dhé vashat nara tjéteren.
Qi është në vent të «i cili, e cila» : qeni qi ka emër Grek, etj. Që d. m. th. : «të cilin, të cilen», qenin që e thonë Turk;. iuv·, gr. dhia na, lt. ut, tq. ta qeh, p. t. : priftërit punojnë që të na çojnë (klhasin) në varr.
- S. B.
25 Nëntor 2022
Fusnotat:
[1] Perthenje – turq.téléffuz ; gr. profora
[2] Sot per sot duhét te ndertojme me te névojshümat; andaj, ato qe shkrojme ketu jane jo mbas raclhes se grammatikes, po mbas radhes se névojes.