Cinema Illustrazione (1935): Lamtumirë Aleksandër Moisi!

Nga 

Lamtumirë Moisi.

U takuam pak më shumë se një muaj më parë, të kujtohet ?, në lozhën tënde në Manzoni, pa zbukurime, primitive, siç ishte shija dhe zakoni yt, ti përballë pasqyrës duke hequr grimin, u ula aty pranë për të të treguar edhe një herë gëzimin e ndjerë dhe të vuajtur që ti më kishe dhënë.

Thoje : — Këto figura të thjeshta, këto çaste në vuajtje, këto skamje, këta vullnetarë dhimbjeje, sa më pëlqejnë dhe si i ndjej ! Unë me të vërtetë mendoj (dhe sytë e tu të pamat të djegur nga dhimbja dhe dashuria sikur të shikonin vetë mendimin) se kam lindur jashtë kohës sime të vërtetë. A e di : një mbrëmje, afër Budapestit, një cigan teozof më tha se kisha qenë Apostull në jetën time të largët… Jo : Lorenzino nuk duhej ta “bënte”. Besoj, e dini, se filmi im i parë i vërtetë do të jetë San Francesco…

Flisje, si gjithmonë, me frikën e atyre që thonë shumë, me ankthin e atyre që dyshojnë gjithmonë në vetvete; dhe kjo me të vërtetë u takon shpirtrave të zgjedhur, pra të paktëve në kohën tonë. Vetëm kur fjalët e tua duhej të shërbenin për të lartësuar të tjerët, u jepje atyre një ton sigurie, një shkallë saktësie dhe një tingull që bëhej pak i ashpër, si gjithmonë i atyre që shqiptojnë në gjuhën gjermane, por i qartë në të pagabueshmen dhe përfundimtaren. Ti thoje për Hans Albers :

— Zemra e tij është aq e madhe sa i gjithë gjoksi. Dhe nën ballin e tij perandorak fshihet një inteligjencë që do t’ju habisë.

— Çfarë mendon për Gründgens ?

— Ai është i pari, ndër të gjithë. Shiko ato skena të mrekullueshme me Brigitte Helm, në serinë e gjerdanit, si quhet ? Epo, shiko, ky është arti i shkëlqyeshëm i kinemasë : dhe mendo se në skenë ai është i shkëlqyeshëm njësoj, nëse jo më shumë.

— Cila mendon se është aktorja më e madhe gjermane e ekranit ?

— Herta Thiele : Por Bergner, me Katerinën e saj të Rusisë, më jep të njëjtat të dridhura (emocione) që më dha kur recitonim në Burghtheater. Jo : Paula Wessely nuk e kanë përshtatur mirë, në Mascherata…

Hoqe të gjithë makijazhin, ribëje fytyrën çdo orë, ia ktheve lirisë flokët e përjetshme adoleshente, fillove të visheshe, të dilje. Të thoja :

— Bën ende ftohtë : nuk ke veshur më ndonjë këmishë ? A të mjafton kjo këmishë mëndafshi e lehtë ?

Dhe shikova trupin (gjoksin) tënd, kaq të bardhë, kaq të lëmuar, kaq të hollë : ndoshta në atë orë e keqja kishte lindur tashmë brenda teje : dhe aty fshihej.

— Unë, fanellë ? Ftohtë ? Të sëmurem ?

Ti shpërtheje së qeshuri, sikur të sfidoje diçka. Ti nuk e dije se pas teje qëndronte një Hije e tmerrshme, e heshtur, gati të të rrëmbejë, të të pushojë zemrën, si në skenën e mrekullueshme të “Jedermann-it”.

Luciano Ramo

La Rivista Illustrata del Popolo d’Italia (1935) / Homazh për Aleksandër Moisiun

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 23 Mars 2023

“La Rivista Illustrata del Popolo d’Italia” ka botuar, me 12 prill 1935, në faqen n°50, homazhin për ndarjen nga jeta të Aleksandër Moisiut, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Aleksandër Moisiu

A është shumë herët për të folur për të sot, pak ditë pas largimit të tij të papritur, gati misterioz, të heshtur ? apo është tashmë tepër vonë ?

Çfarë drite, çfarë hije, çfarë ndjesie të pakonkurueshme ëmbëlsie të hidhur ka kaluar kalimthi, me kujdes, i dorëzuar dhe i magjepsur përgjatë gjurmës së ndritur të spoteve tona ?

Sigurisht për ne italianët Moisiu shfaqej dhe zhdukej : dhe ne nuk e dimë nëse ai ishte tashmë i vdekur kur shfaqet i trembur nga duartrokitjet, i dëshpëruar dhe besimplotë, i përulur dhe i sigurt, hezitues dhe humbës, hieratik dhe felin në pikturat e pak veprave që ai ka qenë në gjendje të interpretojë për ne, ose nëse është ende gjallë me ata sytë e tij të mëdhenj plot pafundësi, me atë zërin e tij të hollë dhe të mprehtë sideral që nuk shuhet kurrë sepse ecën ecën ecën drejt të gjitha qëllimeve, nëpër kohë dhe hapësirë.

Në artin e Aleksandër Moisiut ekzistonte padyshim ndjenja mistike dhe blu e ogurit. Vdekja ishte në të, dhe kjo ishte jeta e tij : modestia ishte në të dhe ishte krenaria e tij : hollësia më e paqartë dhe eterike së bashku përbënin mrekullinë e pagabueshme të forcës së tij interpretuese.

Na dukej se na vitne nga nuk e di se çfarë largësie ëndërrimtare dhe misterioze…

Më kujtohet zakoni i tij për të riorganizuar flokët e tij të gjatë në ballin e tij të djersitur : një gjest i shpejtë, të cilin ai mezi i prekte. Kujtoj duart e tij të bashkuara në agoninë e “Kufomës së gjallë”, në atë të “Dilemës së doktorit”, në aktin e përshëndetjes së padëshiruar, duke i kthyer bebet e syrit lart drejt fundosjes së dritës së përjetshme, paqes së përjetshme, harresës së përjetshme…

Vështrimi i postit dhe i profetit bashkë, i një shenjtori anarkist, i një martiri të paskrupullt, i emocionit vëllazëror për të gjithë…

Perdja zbriste mbi atë vështrim çdo mbrëmje : një mbrëmje të butë, kadifeje, e qeshur, bindëse, shumë e ëmbël ajo ra përgjithmonë…

Dhe kemi marrë ndjesinë e shpejtë, nuk di nëse, të një përkëdheljeje apo të një thoi, që lë vetëm dritën të zbehet mbi një kujtim, që lë brazda të dhimbshme e të pashërueshme në melankolinë e shpirtit.

Rrjedhja e tij nga hijet dukej një koketë artistike e studiuar, duke lëvizur në mënyrë të pjerrët e tinëz në qoshet dhe në kufijtë e skenës, për t’u dukur krejt papritur për mrekulli, në të kundërtën e figurës, duke mbledhur gjithë dritën pajtuese të punës mbi figurën e vet.

Por Fati nuk i njeh këto artifica dinake, të cilat ndonjëherë kanë një rëndësi të caktuar në vlerësimin kalimtar të trillimit dramatik.

Fati i kompozuar për Aleksandër Moisiun, njeriun dhe aktorin, tragjedinë e thjeshtë të ekstazës së tij, dhe në dukje i hollë është sinqeriteti kalimtar.

Ëndërrimtar cigan, më në fund gjeti një qëllim. Ky synim mund të ishte vetëm një skenë e ndërtuar nga natyra midis përrenjve, krahëve, rrufeve, këngëve dhe deteve : Italia.

Rreth kësaj skene Moisiu endej i huaj : ai rrethoi skajet, i strukur në qoshe. Ai mbërriti në dritën e thjeshtë të fitores dhe u paraqit në gjunjë, me duar të shtrënguara, me kokën pak të prirur nga njëra shpatull, për të murmuritur një lutje.

Vlera ra : nuk u rishfaq kurrë. Nuk do të rishfaqet më kurrë.

Ajo tundja e lehtë e tij për të hedhur flokët biondë nga sytë tashmë ishte pothuajse pa trup dhe i ajrosur më parë. Është e kotë sot.

Por sytë e hapur e të qelqtë, të lagur nga të qara rrezatuese, me keqardhje të lumtur e mbinjerëzore, ata sy tashmë kaq larg, shkëlqejnë gjithmonë.

Nuk di si të flas për artin interpretues kur flas për këtë njeri të frikshëm që është i lehtë, i lënë pas dore dhe megjithatë kaq elegant. Unë duhet të flas për një nga mënyrat e tij, për një episod të përfunduar, për një kujtim të destinuar të zhduket… Dhe do të pengohesha dhe do të përplasesha me fjalë të pahijshme.

Ai ishte mbi të gjitha poet; ai është më shumë poet në ndjenja sesa në të thënë, në të menduar sesa në shprehje. Nga kjo dëlirësi jotrupore e tij kaq e mrekullueshme, për dikë të mësuar me linja të pastra, me vizione të kufizuara dhe të sakta, lindi pothuajse një ndjenjë hutimi, shqetësimi : madje edhe paqartësie.

Dhe ai e dinte atë. Shikoni brohoritjen të ngrihet si një haraç për Universin. Një palosje e lehtë e buzëqeshjes së tij la të kuptohej një lëvizje instinktive, ironi e shkretë, por gjithsesi mirëdashëse dhe e butë, thuajse buzët mbetën të mbërthyera për një çast në grepin e një pyetjeje shumë të vogël e të nënshtruar : — Pse ?

Ai e donte diellin, insektet, lulet, gjethet, erën, librat, gjërat e përulura, gri të varfëra. Ai i donte shumë personazhet e artit të tij si qenie të gjalla, të gjelbra, të freskëta, të gërvishtura, të thara, të vdekura, të hasura përgjatë shtegut të përdredhur dhe me pluhur.

Ai vdiq i shkathët, ende i ri, preku atë fazë që do të ishte qëllimi i tij i fundit në lulëzim; ai u tërhoq në krahë me një tundje të shkurtër, me një përkulje të lehtë, me duar të bashkuara, me mjekrën pak të mbështetur mbi supe…

Sot duket se e sheh të shfaqet sërish, si dhe duke blerë, pa zhurmë, mes nesh.

Nëse do të ndodhte kjo mrekulli, ne nuk do të tmerroheshim dhe nuk do të habiteshim. Trillimi i tij ishte natyra e tij : ishte fati i tij.

Hija dhe drita, zëri dhe heshtja, madhështia dhe modestia u bashkuan në Të duke krijuar një harmoni shumë të çuditshme kontrastesh. Më triumfues, më mbresëlënës, më i pamatshëm në mënyrë hyjnore ishte kontrasti i gjithçkaje dhe asgjëje që ushqeu fiksimin pothuajse të padukshëm të një flake të largët : i shpejtë si një top zjarri është i treti si një pikë fikse e kupës sonë shpirtërore: i padukshëm si maja e një atomi të nxehtë dhe i pamatshëm si një diell.

Vitet do të kalojnë : ato do të konsolidohen dhe do të ndahen në shekuj. Edhe emri i Aleksandër Moisiut do të zhduket…

Duket sikur sheh grepin e asaj pyetjeje ironike dhe të refuzuar që ndonjëherë i kthente buzët në buzëqeshjen e tij : Çfarë rëndësie ka ?

Duket sikur sheh ata sy të qelqtë, të cilët, duke harruar lavdinë personale të vogël, njerëzore, kalimtare, vështronin hapur dhe shumë ëmbël duartrokitjet që ngriheshin lart nga batica e turmës; gjithnjë e më lart, ku çdo gjë është bllokuar dhe e copëtuar, orteku është pluhur dhe mbetet përjetësisht rob i Kohës !

* Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania): https://www.darsiani.com/la-gazette/la-rivista-illustrata-del-popolo-d-italia-1935-homazh-per-aleksander-moisiun/.