Astrit Lulushi
Çfarë i dha Etruria Romës? Mbretërit e parë të Romës ishin Etruskët. Vetë qyteti i përjetshëm i Romës u themelua nga Etruskët. Pothuajse gjithçka që Etruskët ndërtuan në qytetin e përjetshëm, Romakët e bënë “më të madhi”.
Popull misterioz – etruskët. Gjuha e tyre ende nuk mund të përkthehet, megjithë shembujt e shumtë të shkrimeve që kanë mbijetuar. Historiani romak Titus Livia shkruante se: “Perandoria Etruske mbulonte zona të konsiderueshme nga toka dhe deti, nga Adria dhe Adriatiku”.
Anije etruske lundronin hapësirat mesdhetare si pranë Etrurisë, ashtu edhe shumë larg saj. Anijet luftarake etruske ishin të pajisura me një mbajtêse metalike nënujore. Në monedhat etruske mund të shihen imazhin e një spirance me dy putrat metalike. Nuk është e vështirë të kuptosh avantazhet e një spirancë të tillë: para shpikjes së saj, përdoreshin shporta me gurë.
Qytetet më të famshëm të etruskëve – Chatal-Guyuk dhe Chayenu-Telesi – u gjetën nga arkeologët në Azinë e Vogël. Banorët e Chatal-Guyuk ndërtonin shtëpi me tulla në mijëvjeçarin e 7-të pes. Ata njihnin 14 lloje të bimëve të kultivuara. Copat e pëlhurave nga ajo periudhë janë befasuese edhe mes endësve modernë. Teknika e lustrimit të pasqyrave ishte unike. Vrimat në rruaza prej guri të çmuar janë shpuar më hollë se vrima e një gjilpëre. Mjeshtëria dhe shija artistike e etruskëve tejkalojnë gjithçka që dihet në rajonet e tjera të planetit. Duke gjykuar nga disa shenja, ky civilizim më i vjetër i njerëzimit mund të konkurrojë në shumë mënyra me Atlantisin legjendar.
Në Chatal-Guyuk, u gjetën shenjtorë dhe tempuj. Hyjnesha që lind një fëmijë ulet në fron, krahët e të cilit janë zbukuruar në formën e dy leopardëve. Atlantis Lindor, siç quhej Etruria, është shumë-mijëvjeçarë më i vjetër se piramidat dhe monumentet e tjera antike, duke përfshirë ato Sumeriane.
Një nga afresket më të vjetra etruske riprodhon motivin e leopardit. Afresku u gjet në territorin e Italisë moderne, por vendlindja e etruskëve është ende Azia e Vogël. Në gjuhën e Hatgs, të cilët banonin në Azinë e Vogël pesë deri në gjashtë mijë vjet më parë, mund të gjendet rrënja e “racave” në emrin e leopardit.
Në kohët e lashta, një proto-gjuhë e vetme u formua në Mesdheun Lindor. Folësit e saj ishin fiset më të lashta që adhuronin leopardin. Ishin ata që për një kohë i rezistuan goditjes së Atlantasve të mëdhenj.
Fatkeqësisht, ka ende shumë vështirësi me deshifrimin e shkronjave etruske. Një nga arsyet për këtë është përdorimi i transkriptimit latin, i cili nuk mund të përcjellë tiparet e gjuhës etruske. Kjo ishte dhe është pengesa kryesore që nuk i lejon specialistët t’i afrohen qëllimit. Shumica e përkthimeve nga etruskishtja janë të pasakta, vetëm një pjesë e vogël e tyre përcjell kuptimin e përafërt.
Etruskët, duke folur në mënyrë figurative, janë një degë e pemës hitite. Në këtë drejtim, mund të kujtohen Ruthenes që jetonin në jug të Francës. Ata nuk janë Venecianë, siç interpretohet nga përkthyesit, por “Wends”. Provat për këtë mund të gjenden në “Librin e Velesit”, i cili flet për Wends-të që shkuan në perëndim. Fjala etruske “Vendé” – shqip “endje” ose “vende” – mund të jetë një konfirmim për këtë. Emri i një prej perëndeshave të Etrurisë është Una, “e re”. “Mini muluvanze avile vipena” – kështu duket një nga mbishkrimet etruske. Mbishkrimet e lashta shpesh fillojnë me përemrat “Une”. Në shembullin e dhënë, përkthimi është: “Unë u përkushtova nga Auile Vipena”. Por ky përkthim bie ndesh me normat e vendosura tashmë të vetë gjuhës etruske, në të cilën folja gjithmonë e përfundon fjalinë. Pra “Muluvanse” nuk mund të jetë folje.
Këtu janë disa fjalë etruske (disa prej të cilave janë të njohura nga etruskologët): una – rinj; turneu – dhuratë; turan – dhurues; avil – vit; torna – rruga; helm – helm; gjinace – gji, gjoks; mi – mua, unë; ti – ti. Sidoqoftë, është e mundur edhe një analogji tjetër. “Diell” në gjuhën etruske tingëllon si “usit”. Ajo duhet të përmbajë një nga rrënjët më të lashta, të ruajtura në fjalën “urim”, “zot”, si të thuash, Dielli sjell forcë dhe shkëlqim njëherësh.
Një katastrofë shkatërroi të gjitha qytetet e Atlantis Lindor – atdheun e proto-gjuhës njerëzore. Vetëm një mijëvjeçar më pas, fshatrat e parë filluan të ngriheshin – kryesisht larg bregdetit. Kështu u ngrit Chatal-Guyuk (emri modern), Jericho. Por edhe katër mijë vjet më vonë, zonat bregdetare nuk arritën kulmin e dikurshëm. Më vonë ata që shpëtuan u quajtën Pellazgë. Në vendbanimet më të lashta fenikase, kretane, Azisë së vogël, egjeane njerëzit flisnin të njëjtën proto-gjuhë. Në kufi të mijëvjeçarëve të dytë ose të tretë pes, Akeasit erdhën nga rajonet kontinentale, fiset e të cilave në kohërat antike vuajtën më pak nga katastrofa, pasi zonat e tyre të banimit nuk ishin të lidhura me detin dhe nuk ishin subjekt i elementëve. Barbarët-Grekët e vërtetë pushtuan territorin e Greqisë së sotme, shkatërruan qytetet Pellazge, fortesat e tyre, rrafshuan kalanë e Pellazgikonit, në vendin e së cilës u ndërtua Partenoni vetëm 1500 vjet më vonë. Shumë prej Pellazgëve kaluan në Kretë për t’i shpëtuar pushtimit. Para kësaj, qytetet e Minoanëve Pellazgjikë lulëzuan në Kretë. Shkrimet e tyre janë lexuar, por ende nuk janë kuptuar. Gjuha e tyre është e panjohur për gjuhëtarët, megjithëse kjo është proto-gjuha e folur nga Lidianët, Kananejtë, Cimerianët, Trepilianët, Etruskët, banorët e Trojës, dhe shumë e shumë të tjerë. Në mes të mijëvjeçarit të dytë pes, grekët arritën në Kretë. Qytetet u shkatërruan. Arti i Minoas-Pellazgë i la vendin stilizimit të thatë. Motivet tradicionale për pikturën minoane – lule, yje, oktapodë në vazo të stilit të pallatit – zhduken ose rilindin në skema grafike abstrakte.
Tema është shumë e gjatë…Por për hir të leximit mund të shtohet se ekzistojnë shenja objektive të një populli dhe kritere për identifikimin e tij.
Njerëzit identifikohen nga kultura e tyre domethënë nga ajo që është zhvilluar gjatë shumë shekujve. Tri tipare themelore të kulturës që janë të vetë-mjaftueshme për identifikimin e një populli janë: gjuha dhe struktura e saj; feja parakristiane; traditat dhe zakonet. Nëse këto tipare themelore të kulturës përkojnë në dy popuj të së tashmes dhe të kaluarës, atëherë ata janë një dhe i njëjti popull në kohë të ndryshme. Kultura është më shumë sesa thjesht emri i një populli. Emrat e shumë popujve të Evropës kanë ndryshuar me kalimin e kohës, dhe ky ishte një burim konfuzioni dhe temë e spekulimeve në një kohë të mëvonshme. Për identifikimin historik të njerëzve, karakteristika e katërt themelore është gjithashtu e rëndësishme – niveli i kulturës shoqërore: shtet i qëndrueshëm; popull gjysmë-shetitës; i gjithë shetitës, emigrant ose nomad.