Mbi autorësinë e romaneve “Martesa e Leilës” dhe “Sotiri e Mitka”

Nga Sevdai Kastrati

Hipotezat dhe shpjegimet e Fotaq Andreas 

5. Personazhet

Fotaq Andrea për të vërtetuar autorësinë se romanet i takojnë Konicës thellohet në studimin e personazheve duke shkruar veç e veç pothuajse për të gjithë. Në shikim të parë duke si një studim i thelluar dhe i argumentuar me krahasimet që bën për aksh personazh me aksh person, pra duket sikur ka vënë pikën mbi i. Ai gërmon në ‘minierën e personazheve’ me qëllim që të nxjerrë në dritë të dhëna e fakte të reja, fare pak ose aspak të njohura, që deri më sot janë lënë thuajse në harresë. Ai merr në analizë tiparet e personazheve duke dhënë ndonjë sqarim, edhe kur nuk ka asnjë dëshmi. Në qoftë se Lubomir Dolželi¹ ka qenë i sukseshëm në studimin e tij për emrat e përveçëm në romanin “Procesi” të Franc Kafkës, pa dyshim, Fotaq Andrea ka dalë i sukseshëm në fushën e trillimeve letrare.

Sa i përket të dhënave që na jep F. Andrea se kinse Faik Konica i përdorte emrat e familjarëve dhe emrat e miqëve për personazhet e romaneve “Martesa e Leilës” dhe “Sotiri e Mitka” (por edhe vetë Faiku ynë – sipas Andreas – është personazh në të dy romanet) nuk jemi në një mendje me shpjegimet e tij. Shkruesi i këtyre radhëve e ka vënë re se Konica qoftë në polemikë ose letërkëmbim (as njëherë në vepër letrare) nuk përmend emrat e familjarëve. Kështu për shembull:

1. Lumo Skëndo, pasi e kishte humbur betejën në polemikë me Faik Konicën lidhur me çështjen e flamurit kombëtar, e akuzon Faik Konicën se kur ai punonte për përgatitjen e Kongresit të Elbasanit, Faiku ynë fshihej në vallto të Artës. Dhe përgjigjia e Konicës ishte: “Nuk fshihesha në Nartë, por kisha vajtur të shoh t’im vëlla, pas 14 vjet mërgim, para se të vij n’Amerikë, ku më prisjin. Pse jini aqë zemër-liq… që edhe kur mbaroj një detyrë shtëpiake m’a vëni për faj?” ²
2. Faik Konica në një letër (letra mban datën 28 maj 1913) që i dërgon nga Vjena gazetës “Dielli” i bën me dije për një ngjarje të tmerrshme: “Mbesa ime³, e cila ndodhej në Alpet e Austrisë për të veruar, u vra prej të shoqit, i cili u-prish mëntsh, edhe i cili pastaj vrau veten. Gjithë gazetat këtu lëvdojnë mëndjen, urtësinë dhe bukurin’ e saja”.
3. Leila: kryepersonazhi i romanit Martesa e Leilës, sipas Andreas e lindur më 1909 dhe është burimi i kryesor për të vërtetuar autorësinë se romanet i takojnë Konicës. Ai është mbështetur në një pohim të Sh. Delvinës, (edhe pse është pohim i paverfikuar) të cilin do ta marrë si burim kryesor duke e quajtur çelësi i artë i zbërthimit⁴. Kjo e dhënë nga njëra anë konfirmon hipotezën se F. Andrea beson më lehtë burimet e tërthorta, sesa burimet e drejtpërdrejta dhe kjo është një nga arsyet pse e ka çuar drejt një ngatërrese pështjelluese. Ai, duke u nisur nga ky fakt, pohon se viti 1909 përkon me kohën se kur janë shkruar romanet. Ai gabon kur e merr për cak kohor vitin 1909 si shkas për të cilin është shkruar romani “Martesa e Leilës” sepse Leila, mbesa e Faik Konicës, ka lindur një vit më vonë d.m.th. më 7 korrik 1910 në Artë të Çamërisë.

Po kështu Fotaq Andrea përsëri gabon kur thotë se kinse Faik Konica e shkruan emrin e Leilës me j dhe jo me i te romani Martesa e Leilës me qëllim “për t’i qëndruar më besnik fonetikës dhe alfabetit shqip, të pasur me një fonemë e germë më shumë se frëngjishtja⁵”.

Është e qartë se këtu nuk kemi të bëjmë me një gabim pakujdesie, por kemi të bëjmë me një gabim të qëllimshëm: emri i Leilës shkruhet me ï me dy pika Leïla. Ky është një element kyç se çfarë besushmërie kanë hipotezat e F. Andreas.

Veçse ky shtrembërim nuk është bërë pa pikë logjike. Në të vërtetë, ky shtrembërim është bërë për një qëllim të caktuar: të vërtetojë hipotezën e tij se Leila është personazh edhe në romanin e pa përfunduar të Faik Konicës Dr. Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës Mamurrasit.

Në fakt Lejlaja: është një vajzë e vogël dhjetëvjeçare, e bija e Arife dhe Zulfikar Agait, personazh në romanin Dr. Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës Mamurrasit. Lejlaja e thirrur shkurt nga e ëma Lejla:

Lejlá, shpjer-i darrën Doktór beut” , thirri Arifeja⁶.

… dëgjuan zërin e Arifesë që thosh, “Lejlá, çil derën se po vjen doktori”⁷.

            Në historinë e letërsisë shqipe kemi raste që lëvizin personazhet nga një vepër në tjetrën te shkrimtarët Jeronim De Rada, Zef Skiroi, Sterjo Spase, Jakov Xoxa, Ismail Kadare, Rexhep Qosja. Po kështu kemi raste kur një personazh lëviz nga një shkrimtar në tjetrin: Lokja e  poemës “Andrra e jetës” të Ndre Mjedës e hasim si personazh në dramën “Toka e jonë” e Kolë Jakovës, si dhe te drama “Cuca e maleve” e Loni Papës.

4. Dominik: personazh te romani “Sotiri e Mitka”, sipas Andreas personifikon Konicën, pra emrin e krishterë të pagëzimit kinse ka ndodhur më 1895⁸. Edhe kjo hipotezë e Andreas mund të hyjë në fushën e hamendësimeve deri sa mungon një çertifikatë me emrin e pagëzimit në këtë periudhë.

Do të doja të ndalem me dy fjalë mbi çështjen e pagëzimit të Faik Konicës në katolik. Për të parën e herë e kam ndeshur në gazetën “Immigranti” që dilte Worchester gjatë hulumtimeve të mia për polemikën në letrat shqipe. Në fakt shkrimi në fjalë nuk ishte bindës, sepse  kishte dalë nga rrethi i temës që trajtonte dhe hidhej thjesht në një sulm personal.

Po kështu nuk mund të pajtohem me disa studiues të Konicës, të cilët mbështetën në një letër që Faik Konica i ka dërgur Nikolla Naços, kryetarit të shoqërisë Drita, në Bukuresht. Lidhur me këtë letër që mban datën 24 janar 1896 është për të vënë re se si Faik Konica i prezantohet N. Naços: Emëri im është: beg Faik – Dominik Konica, jam diali i beg Shahin Konicës, edhe i afërtë i Ali Tepelenës që bëri shumë të liga, por bëri dhe të mira se hapi sytë e shqiptarëvet, edhe ju tregojti që s’janë as turq, as gerqiotarë, po djem të Shqipërisë.

Nga letërkëmbimi i Konicës me N. Naçon, V. Dodanin, Asdrenin, Át Pashk Bardhin etj. nuk kemi asnjë dëshmi nëse ai është pagëzuar në katolik. Në anën tjetër mbetet detyrë e studiuesve (pse jo edhe Fotaq Andreas) për të hulumtuar për aktin e pagëzimit në Arkivin e kishës katolike të Parisit. Pa dyshim, aty do të gjindet një Liber Baptizatorum-i nëse Faik Konica është pagëzuar në katolik. Po ashtu, do të doja të hulmtohet jo vetëm për vitin e supozuar 1895, por edhe më gjerë.

Ndonëse studimet mbi Konicën gjatë këtij shekulli janë pafund deri në ditët e sotme, prapëseprapë asnjëri nga studiuesit nuk është rrekur të bëjë një krahsim të kujdesshëm me argumente bindëse nëse Faiku ynë është pagëzuar në ‘katolik’.

 Ndër studiuesit që janë marrë me çështjen e pagëzimit të Faik Konicës, ndër të cilët veçoj Thanas Gjikën, i cili është i pari që ka bërë një përpjekje me shkrimin Sikur ta kishim dëgjuar Faik Konicën! (Ecuria e mendësisë fetare tek shqiptarët, në 115-vjetorin e pagëzimit të Faik Konicës). Th. Gjika supozon se “pagëzimin e Faik Konicës me emrin Domenik e dëshmojnë edhe disa letra të viteve 1895-97, dërguar shqiptarëve të Bukureshit”. Veçse për këtë pohim (edhe pse pa kurrfarë hollësish) nuk jep tjetër argument dhe na shtynë të mos pajtohemi me mendimin e tij.  Ashtu siç nuk mund ta besojmë edhe thirrjen kinse Konica i ka bërë Murat Toptanit⁹ për t’u bërë ‘katolik’, sepse është vetëm një pohim i Th. Gjikës pa asnjë referencë të burimit që ka shfrytëzuar. Po në këtë shkrim të Gjikës argumentet janë mjaft të cekëta dhe nuk sjellin asgjë të re për ndriçimin nëse Faiku vërtet është pagëzuar në ‘katolik’.

Ndërkaq, në gjurmët e Gjikës ecën edhe F. Andrea kur (pas një punë të gjatë e të mundimshme kërkimore!!!) ‘zbulon’ se pagëzimi mund t’i përkas vitit 1894 dhe jo siç thotë Th. Gjika, vitit 1895. Madje, duke shkuar tek kësaj hamendjeje nuk ngurron të pohojë se emri i pagëzimit është Dominik dhe jo siç thotë profesori i tij me emrin Domenik. Në fakt e korrigjon Th. Gjikën, i cili është përkrahësi kryesor i hipotezës se romanet janë të Konicës, me qëllim që personazhi Dominik të jetë i ngjashëm me emrin e pagëzimit të Faikut gjoja në katolik. Në këtë rast i jap të drejtë F. Andreas se personazhi i romanit është me emrin Dominik (Dominique).

            Sa i përket çështjes së pagëzimit të Faik Konicës në ‘katolik’ shkruesi këtyre radhëve ka  një sërë arsyesh të mos pajtohet me mendimet e studiuesve të lartpërmendur:

1. Dëshmia e Faik Konicës, i cili në shkrim Ç’është liria?¹⁰ thotë: “Janë Shqipëtarë qi kanë fe. Unë u thom: “ata janë të lirë të kenë fe, janë të lirë të thonë që kanë fe, janë të lirë të shkrojnë që feja ësht’ e mirë, janë të lirë të bëjnë ç’ urdhërojnë feja”; dhe kur më dërgojnë artikëlla për të lavëduar ferat, i shtyp pa besuar, se s’kam të drejtë t’u pres lirin’ e fjalës. Po kur unë besonj, thom, shkronj që më vjen të vjellur për ç’ do fe, – ata shpirtrobërit më thresin: “S’të lëshojmë lirinë të shaç ferat!” S’më lëshoni të shaj ferat? Por unë, shpirtrobër, pse u lëshonj t’i lëvdoni ferat ato? A kini, në mos fillosofi, pakëzë mend për ta kuptuar që fjala juaj është fjalë gomari?”;

1. Kryepeshkopi ynë Theofan në ditën e varrimit të Faik Konicës nuk bërë ndonjë cermoni fetare: përpos fjalimit të përzishëm që mbajti në shqip dhe anglisht e përcolli mikun e tij të shtrenjtë për në banesën e fundit me muzikë nga Wagner, kompozitori i adhuruar i të ndjerit;

1. Dëshmia e Fan S. Nolit, i cili në shkrimin Flet Faik Konica^¹¹ kinse e shkruar në Romë më 15 shtator 1945 dhe i fshehur pas pseudonimit Robo Rogozhina thotë se “Faiku, në djalëri kishte kaluar nëpër të gjitha ideologjitë revullocionare, dhe jo për cipë a shkel-e-shko, po kishte hyrë thellë, dhe i kishte shtudiuar me zjarr e pasion… Po t’a kruanje pak, menjëherë çfaqej revullocionari i vjetër”;

1. Përsëri kemi edhe një dëshmi tjetër nga Imzot Noli kur flet në lidhje me vendin që zë Konica në historinë e re të Shqipërisë: “Si mysliman dhe me prejardhje nga një familje e vjetër aristokratike e Shqipërisë së Jugut, Konica i kishte të gjitha rrugët e hapura për të arritur pozitat më të larta të Perandorisë turke, në të cilën Shqipëria bënte pjesë që nga vdekja e Skënderbeut. Për shembull në kohën, kur Konica ishte ende i ri, Veziri i madh ose Kryeministër i Perandorisë turke ishte Ferid Pasha, një shqiptar nga Vlora. Por kjo rrugë për të bërë karrierë nuk e tërhiqte Konicën. Ai mendonte se misioni i tij ishte që të luftonte për pavarësinë e Shqipëris딹².

Përpos fakteve të lartpërmendura mund t’i shtojmë dhe disa të dhëna të tjera për të mbështetur hipotezën tonë:

• Është thënë se Faiku në Paris u përzi me qarqet socialiste revolucionare dhe për një kohë bashkëpunoi me disa gazeta ekstreme të Parisit.
• Është thënë se Faiku në rini ishte një anarkist revolucionar dhe njëherit ishte redaktor i një gazete anarkiste me titullin Le Scandale.

Në këtë rast do të ndalemi edhe në disa të dhëna që na ofron vetë Faiku gjatë qëndrimit në Amerikë:

• Në javën e parë të dhjetorit (1912) gazeta “Herald” e Bostonit e quan Faik Konicën socialist dhe përkthyes të Kuranit.
• Dhjetë vjet më vonë (janar 1922) gazetat greke të New York-ut e akuzojnë Faik Konica kinse e ka përkthyer Kuranin në shqip, me qëllim që të ndez fanatizmin e shqiptarëve myslimanë. Në të vërtetë Kurani është përkthyer dhe është botuar prej shqiptarit ortodoks Ilo Mitkë Qafzezi më 1921 në Bukuresht. Në parathënie Qafzezi bën me dije se “e përktheu nga dëshira për të dijtur se cila është ajo ‘cipë qepe’ misterioze që i ndan fetarisht shqiptarët myslimanë nga vëllezërit e tyre të krishterë”.

Është fakt në anën tjetër se Faik Konica i ka bërë thirrje shqiptarëve myslimanë për t’u kthyer në krishterizëm ose për t’u bërë gjysmë të krishterë me qëllim që të ndalohet copëtimi i Shqipërisë: në mos idealismi, të pakën buka dhe detyra që kini te fëmija juaj ju shtrëngon të bëni nga dy gjëra njërën: a të kthehni te feja e stëgjyshërve t’uaj, a të mbeteni muhamedanë, po duke u lidhur me aqë vërtetësi dhe zëmrë me të krishterët nga gjaku juaj sa t’i jipni kombit t’uaj një karakter gjysmë të krishterë.

Po kështu edhe tre vjet më vonë, më 5 dhjetor 1912, Faik Konica do ta kundërshtojë kandidaturën e Kolonisë së shqiptarëve të Misirit për të përkrahur Ahmet Fuatin për fronin e Shqipërisë:

Pa mohur cilësit’ e njeriut, të cilin as që e kishim dëgjuar më parë; pa vënë re që ka të ngjarë se munt të zgjidhet, si i pëlqyer nga Austria, i përkrahur nga fanatizmi i fshehur i Muhamedánëve, dhe nga moskuptimi a ftohtësia e të krishtérëve: – unë, Faik Kontza, protestój kundrë zgjedhjes së një princi muslimán për fronin e Shqipërisë, edhé u lutem bashkatdhetárëve të mij të mos bëjnë që në krye një lajthím politík të trashë, i cili do të vërë tërë të pritmen e Shqipërisë në rrezík.

Me këtë rast Konica do të shtjellojë katër argumente:

1. Zgjedhja e një princi mysliman në fronin e Shqipërisë është e dëmshme në pikëpamje politike, sepse Shqipëria në botën e qytetëruar do të konisderohet shtetet oriental si Bukhara, Khiva, Afganistani, Tunezia. Me një një fjalë do të jetë një Turqí e dytë dhe do ta përdorin fqinjët si të duan.
2. Zgjedhja e një princi mysliman në fronin e Shqipërisë është e dëmshme në pikëpamja adminstrative, sepse Shqipëria do të qeveriset sipas metodës së vjetër. Pra, duhet e sotmia të pritet nga e djeshmja dhe të bëhemi një komb evropian i përparuar.
3. Zgjedhja e një princi mysliman në fronin e Shqipërisë është e dëmshme në pikëpamje mendore, sepse Shqipëria s’ do të ketë shpëtím nga medresetë dhe Anadolli.
4. Zgjedhja e një princi mysliman në fronin e Shqipërisë është e dëmshme edhe në pikëpamje morale, sepse Shqipëria do të jetë e mbuluar me një ngjyrë anadollake. “A   e dini – pyeste Konica – ç’ do me thënë një mbret muhamedán – osé, që të flasim të vërtetën, një emír, një khedív, a një khán, i Shqipërisë? – Do me thënë që Pallati do të ketë të pakën disá duzina gra, kafase në penxheret, Arapë të tredhur, edhé gjithë intrigat e zakónëshme të Haremit”.

Në fund Konica shpreh besim se shqiptarët që ruajnë aq bukur nderin dhe paqësinë në vatrat e tyre, s’kanë as nge as dëshirë për të tilla zakone.¹³

vijon

¹Shih Lubomir Doleželi, Proper Names, Definite Descriptions and the Semantic Structure of Kafka’s “The Trial”. Documents de travail et pré-publications Centro Internazionale di Semiotica et di Linguistica, Università di Urbino (prepublication).

²Shih [Faik Konica], Sharësi i Flamurit çfryn, “Dielli”, Boston, 18 mars 1910, nr. 51, f. 2.

³Është fjala për Sonja Fitnete Konicën, e cila u vra nga i shoqi Midhat Delvina,  më pas edhe ai bën vetëvrasje. Është e bija e Ismail pashë Konicës që ishte kushëriri dhe kunati i Faik Konicës.

⁴Shih një dëshmi të historianit Luan Malltezi: “Miku i tij ishte edhe Fotaq Andrea, nxënës i Jusuf Vrionit, autor i shumë librave për Shqipërinë dhe shqiptarët. Delvina pati një bashkëpunim të ngushtë me të në vitet 2014; Delvina i dha shpjegime atij për një vajzë të quajtur “Lejla”; Fotaq Andrea kishte ndeshur këtë emër në një libër frëngjisht, që ai mendonte se mund të ishte shkruar prej Konicës; Sherifi i tha atij se “Lejla” kishte qenë e bija e Faik Konicës; befasia e z. Andrea kur dëgjoi këto, qe e madhe; Sherifi i solli më pas edhe fotografinë e “Lejlas” që e ruante në shtëpi, si fotografi të një njeriu të afërt të familjes. Njoftimi për z. Andrea ishte tepër i rëndësishëm; nëpërmjet këtij informacioni, ai arriti të zbulojë dhe botojë dy romane të panjohura të Konicës, të cilat i promovoi me shumë sukses pranë shoqatës “Vatra” në SHBA”: Luan Malltezi, Sherif Delvina, ishte jo vetëm një historian dhe studiues, por edhe një atdhetar i madh, Memorie.al, 8 prill 2022.

⁵Faik Konica alias Gjoni i Krujës, Martesa e Lejlës pasuar nga Sotiri dhe Mitka, Botimet “Zenit”, Tiranë, 2016, f. 65.

⁶Shih Faik Konica, Dr. Gjëlpëra zbulon rënjët e dramës së Mamurrasit, “Dielli”, Boston, 18 shtator 1924, nr. 2765 (308), f. 4.

⁷Shih Faik Konica, Dr. Gjëlpëra zbulon rënjët e dramës së Mamurrasit, “Dielli”, Boston, 2 tetor 1924, nr. 2771 (314), f. 4.

⁸Fotaq Andrea, Faik Konica – përlindësi modern, Botimet “Zenit, Tiranë, 2016, f. 38.

⁹ “Mbas pagëzimit, Faiku i propozoi mikut të tij të ngushtë, Murat bej Toptanit, të pagëzohej dhe ai dhe të dy së bashku të nxisin miq e shokë të tjerë për t’u pagëzuar edhe ata. Mirëpo Murati iu përgjigj se nuk mund ta bënte një hap të tillë, mbasi vëllezërit Frashëri, tek të cilët ai ishte dhëndër, do ta dëbonin nga shtëpia”: Thanas Gjika, Evoluimi ynë kërkon njohjen dhe dënimin e fajit (Artikuj, portrete, letra, kujtime), Botimet DDS, Tiranë, 2011, f. 56-57.

¹⁰ Shih Robo Rogozhina, Flet Faik Konica, “Dielli”, Boston, 28 nëntor 1945, nr. 5698, f. 2.

¹¹ Faik Konica, Ç’është liria?, “Albania”, Bruxelles, 1897, nr. 2, f. 32.

¹² “As a Moslem and as a descendant of an old aristocratic family of Southern Albania, Konitza had every chance to obtain the highest offices in the Turkish Empire. For instance, in Konitza’s youth, the Grand Vizier or Premier of the Turkish Empire, Ferid Pasha, was an Albanian from Valona. But that kind of career did not appeal to Konitza. He thought that his mission was to fight for the independence of Albania”: shih Introduction by Bishop F. S. Noli, në: Faik konitza, Albania: The Rock Garden of Southeastern Europe and Other Essays, “Vatra”, Boston, 1957, f. xxi-xxii.

¹³ Faik Konica,   Një problem i rëndë – të zgjidhurit e mbretit. “Dielli”, Boston,  5 dhjetor 1912, nr. 178, f. 1.