Nga Cafo Boga
Të dielën e kaluar, më 14 maj 2023, qytetarët shqiptarë votuan për kryetarët e bashkive në zgjedhjet vendore. Rezultatet paraprake tregojnë se Partia Socialiste në pushtet, e cila ka mbajtur shumicën e bashkive që nga ardhja e tyre në pushtet, ishte fituese vendimtare edhe këtë herë, duke fituar 53 nga 61 bashkitë. Votimi kaloi pa ndonjë incident të madh, por si në çdo zgjedhje do të dalin parregullsi. Dikujt që nuk është në dijeni të situatës së vërtetë në Shqipëri, do t’i duket se Shqipëria është bërë një vend i qëndrueshëm demokratik që mban zgjedhje të lira dhe se vota dërrmuese për Partinë Socialiste tregon se vendi është i bashkuar dhe jo i ndarë sipas linjave partiake. Megjithatë, kjo është larg nga e vërteta. Vetë votuesit janë të habitur nga rezultatet e votimit sepse nuk mund të besojnë se partia në pushtet ka një ndikim kaq të fortë edhe në zgjedhjet lokale. Shqiptarët në përgjithësi janë të zhgënjyer nga politikat aktuale të dështuara të qeverisë, korrupsioni dërrmues, mungesa e mundësive ekonomike dhe emigracioni masiv. Pyetja logjike është, si arrijnë të marrin votën e shumicës, zgjedhje pas zgjedhjesh? Përgjigja për këtë pyetje të vlefshme nuk është e lehtë; ka shumë faktorë të përfshirë që kanë qenë në veprim që nga fillimi i demokracisë në vitin 1992. Sipas një sondazhi të publikuar rishtazi të opinionit publik të kryer nga Qendra Ndërkombëtare Republikane (IRI) për Insights in Survey Research (CISR), shqiptarët vazhdojnë të kenë një shqetësim thelbësor për ekonominë, korrupsionin dhe qeverisjen vendore. Megjithatë, pavarësisht këtyre sfidave, shumica e shqiptarëve vazhdojnë të shprehin mbështetje të fortë për qeverisjen demokratike.
Megjithatë, paaftësia për të adresuar me kohë problemet politike dhe sociale që evoluan ndër vite e ka sjellë vendin në një situatë të veçantë: dështimin e demokracisë dhe shfaqjen e diktaturës, e cila kërcënon stabilitetin e vendit deri në atë pikë sa të bëhet një shtet i dështuar. Një shtet i dështuar është ai që ka humbur aftësinë e tij për të qeverisur efektivisht popullin e tij. Megjithëse një shtet i dështuar ruan sovranitetin ligjor, ai përjeton një prishje të pushtetit politik, zbatimit të ligjit dhe shoqërisë civile, duke çuar në një gjendje gati anarkie. Megjithatë, nuk dua të spekuloj dhe as të jem gjykatësi i kësaj deklarate; Do t’ia lë njerëzve, veçanërisht qytetarëve të Shqipërisë, të vendosin nëse Shqipëria i përshtatet këtij përkufizimi apo jo.
Evolucioni i (Fundit të) Demokracisë Shqiptare
Evolucioni i demokracisë shqiptare filloi në dhjetor 1990 me krijimin e partive politike të pavarura, duke sinjalizuar fundin e monopolit zyrtar të pushtetit të komunistëve. Në mars 1992, opozita antikomuniste e udhëhequr nga Partia Demokratike fitoi një fitore vendimtare zgjedhore, e cila bëri që presidenti aktual komunist Ramiz Alia të jepte dorëheqjen dhe Sali Berisha të zgjidhej si lideri i parë demokratik i Shqipërisë që nga viti 1924.
Përparimi i Shqipërisë drejt reformës demokratike e ndihmoi atë të anëtarësohej në shumë organizata ndërkombëtare, të cilat zyrtarisht i dhanë fund izolimit të saj. Më në fund, Shqipëria dhe shqiptarët filluan të integrohen me Perëndimin, pjesë e të cilit e kanë parë gjithmonë veten. Megjithatë, gjatë negociatave të pasluftës me Bashkimin Sovjetik në lidhje me kufirin midis Lindjes dhe Perëndimit, fuqitë evropiane vendosën t’i jepnin Shqipërinë Bllokut Lindor.
Gjatë fazës paraprake të postkomunizmit në Shqipëri, përpjekjet për të krijuar një ekonomi të tregut të lirë shkaktuan ndërprerje të rënda. Së bashku me shumë gabime të tjera strategjike të bëra nga qeveria, këto ndërprerje shkaktuan kolapsin e ekonomisë në vitin 1997, pavarësisht nga shumat e konsiderueshme të ndihmës nga vendet e zhvilluara. Shumë shqiptarë humbën kursimet e tyre në firma të ndryshme piramidale, duke rezultuar në trazira civile. Forca paqeruajtëse e Kombeve të Bashkuara u soll për të ruajtur paqen. Pas këtij dështimi të madh nga Partia Demokratike, Partia Socialiste Shqiptare fitoi me një rezultat të madh në zgjedhjet legjislative më vonë atë vit dhe mbajti pushtetin në zgjedhjet e vitit 2001. Pushteti iu kthye Partisë Demokratike pas zgjedhjeve të 2005 dhe ish-presidenti Berisha u emërua kryeministër. Ai u përpoq të zbatonte jo vetëm reformat ekonomike dhe sociale të mandatuara nga Bashkimi Evropian (BE) si parakushte për të fituar anëtarësimin, por edhe ato të mandatuara nga Organizata e Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO). Qeveria bëri përpjekje të dukshme për të ulur normat e krimit, për të penguar korrupsionin dhe për t’u marrë me probleme të tjera sociale. Më 1 prill 2009, Shqipëria u bë anëtare zyrtare e aleancës së NATO-s, gjë që e ndihmoi Berishën të mbetej kryeministër pas zgjedhjeve shumë të kontestuara të qershorit, në të cilat demokratët mundën socialistët me një diferencë të ngushtë. Socialistët vendosën të kundërshtojnë duke bojkotuar parlamentin dhe duke organizuar protesta në rrugë që kulmuan në një demonstratë në janar të vitit 2021 jashtë zyrës së kryeministrit, e cila përfundoi në dhunë; katër protestues u qëlluan dhe u vranë nga rojet. Tensioni i vazhdueshëm midis qeverisë dhe opozitës dobësoi përpjekjet e Shqipërisë për të marrë statusin e kandidatit për anëtarësim në BE. Për më tepër, pamundësia për të rikthyer besimin e votuesve dhe për të vendosur transparencën në procesin zgjedhor, së bashku me një ekonomi të plogësht, do të vazhdonin të mundonin Shqipërinë edhe për disa kohë. Fushata që çoi në zgjedhjet e përgjithshme të qershorit 2013 ishte paqësore, por një incident në ditën e zgjedhjeve la të plagosur një kandidat demokrat dhe një mbështetës socialist të vdekur.
Rezultatet e zgjedhjeve të qershorit 2013 sinjalizuan një ndryshim dramatik në rendin politik shqiptar: Socialistët, të udhëhequr nga ish-kryebashkiaku i Tiranës, Edi Rama, morën një shumicë të konsiderueshme të vendeve në parlament. Ish-kryeministri Berisha, i cili kishte qenë figura dominuese në politikën shqiptare që nga rënia e komunizmit, pranoi humbjen. Në vitin 2014, Shqipërisë iu dha statusi kandidat për anëtarësim në BE, por përparimi drejt anëtarësimit të plotë varej nga kalimi i reformave të rëndësishme politike dhe ekonomike. Në zgjedhjet lokale të qershorit 2015, koalicioni i udhëhequr nga Partia Socialiste e Ramës fitoi 46 nga 61 garat për kryetar bashkie. Proçesi zgjedhor ishte kryesisht pa parregullsinë dhe dhunën që kishin shënuar zgjedhjet e mëparshme, gjë që u mirëprit nga të gjithë qytetarët.
Në zgjedhjet vendore të mbajtura më 14 maj 2023, Partia Socialiste shënoi një tjetër fitore dërrmuese, duke konsoliduar më tej pushtetin e saj. Pra, çfarë do të thotë e gjithë kjo për të ardhmen. Për mendimin tim, rezultatet e zgjedhjeve tregojnë qartë se Partia Socialiste është kthyer në një parti qeverisëse të plotfuqishme, duke diktuar terminet dhe kushtet për të gjitha institucionet qeveritare dhe bashkitë vendore. Partia Demokratike, nga ana tjetër, është në rrëmujë totale. Për më tepër, me humbjet e vazhdueshme që pësoi edhe në këto zgjedhje lokale, partia shkoi më tej në humnerë. Për të ekzistuar si një nga partitë udhëheqëse dhe për të ri-fituar vrullin e saj, ajo do të ketë nevojë për një reformë thelbësore dhe një qasje të re. Ndërkohë, që pozicioni i LSI-së për të qenë partia e tretë me ndikim në vend është dobësuar ndjeshëm dhe ekzistenca e saj vihet ne pytje nëse nuk arrin të riemërtohet. Korrupsioni dhe ndërthurja e interesave të fuqishme të biznesit, politikës dhe medias do të mbetet një problem serioz, duke cënuar kështu zhvillimin e një demokracie të vërtetë. Për deri sa sistemi politik i Shqipërisë do të dominohet nga e njëjta elitë e vjetër politike nga të tre partitë kryesore, është një iluzion të presësh ndonjë ndryshim të madh në Shqipëri. Problemet politike të Shqipërisë kërkojnë reforma të vërteta strukturore që sot janë shumë më të vështira për t’u zbatuar, sesa kur vendi kalojë nga komunizmi në demokraci.
Demokraci Parlamentare apo Diktaturë Partiake Dominuese?
Që nga rënia e komunizmit në vitin 1992, qytetarët e Shqipërisë kanë pritur që demokracia të bëhet realitet në vendin e tyre. Deri më tani, ata kanë pritur më kot, njësoj si protagonistët në “Pritja e Godot”, drama e shkruar nga Samuel Beckett, të cilët presin ardhjen e Godot misterioze, i cili vazhdimisht dërgon fjalë se do të arrijë së shpejti, por nuk e bën kurrë. Me kalimin e kohës shtohen vuajtjet dhe absurditeti i ekzistencës. Po kështu, me çdo zgjedhje të re në Shqipëri, ka shpresë se ditë më të mira po vijnë dhe se demokracia më në fund do të zërë rrënjë, por deri më tani, çdo zgjedhje e re e ka zhvendosur qeverinë e zgjedhur më larg nga demokracia në favor të një oligarkie të sunduar nga një diktator, pavarësisht nga partia. Përsa i përket platformave politike, nuk ka shumë dallime në filozofinë politike mes partive politike në Shqipëri. Dallimi i vetëm është në udhëheqësit e tyre: cili prej tyre është më me ndikim dhe më i fuqishmi dhe kush mund t’i nënshtrojë kundërshtarët e tij dhe të fitojë favorin e oligarkëve? Ndërkohë që ata luftojnë publikisht me njëri-tjetrin, duket sikur elita politike nga tre partitë në fjalë ka bërë një marrëveshje të pazbuluar për të mbështetur njëra-tjetrën për të qëndruar në pushtet? Ndoshta kjo është arsyeja që ata janë ende pranë pas kaq shumë vitesh në politikë, duke e bërë të pamundur daljen e një brezi të ri politikanësh.
Në kuadër të zgjedhjeve vendore në Shqipëri që u zhvilluan më 14 maj 2023, Instituti Ndërkombëtar për Studimet e Lindjes së Mesme dhe Ballkanit (IFIMES) bëri një analizë të situatës aktuale politike në vend, një vlerësim edhe më i zymtë se sa duket situata. Analiza titullohet “Zgjedhjet Vendore 2023 në Shqipëri: Zgjedhja mes Kartelit të Drogës dhe/ose Republikës Parlamentare?” dhe fillon duke theksuar sa vijon:
Lista e çështjeve që Shqipëria duhet të trajtojë përfshin reformën në drejtësi, luftën kundër krimit (trafikimi i drogës dhe trafikimi i qenieve njerëzore) dhe korrupsioni, mungesa e medias së pavarur, depolitizimi i institucioneve, përmirësimi i efikasitetit, si dhe vendosja e një dialogu më dinamik midis qeverisë. dhe opozitës me synimin për t’i bërë reformat më gjithëpërfshirëse dhe më të shpejta. Presionet politike, frikësimi, korrupsioni dhe burimet e kufizuara e kanë penguar gjyqësorin të bëhet plotësisht funksional, i pavarur dhe efektiv. Korrupsioni është i gjithëpranishëm në të gjitha segmentet dhe në të gjitha nivelet e qeverisjes, duke përfshirë edhe fushat e prokurimit publik dhe partneriteteve publiko-privat.
Vërtetë jo një raport i mirë për çdo lider politik që synon të qëndrojë në por kjo nuk e pengon zotin Rama, i cili me profesion është artist dhe që është bërë artist edhe në politikë, i aftë të manipulojë armiqtë dhe miqtë e tij, përfshirë këtu liderë dhe zyrtarë të lartë të disa vendeve të tjera.
Normalisht, zgjedhjet vendore janë të destinuara për pjesëmarrjen e bashkive, jo për drejtuesit e partive kryesore politike, por në Shqipëri, këto zgjedhje janë shndërruar në gara të ashpra mes kryetarëve të partive: nga njëra anë, kryeministri aktual Edi Rama dhe nga ana tjetër koalicioni “Bashkë Fitojmë”, i drejtuar nga dy ish-presidentë dhe relike të politikës shqiptare, Sali Berisha dhe Ilir Meta. Sipas studimit të IFIMES, sondazhet e opinionit publik para zgjedhjeve reflektuan se niveli i mbështetjes publike ishte pak a shumë i barabartë, me koalicionin si dominues në veri të Shqipërisë dhe në rritje të mbështetjes edhe në jug. Megjithatë, sondazhet parazgjedhore në Shqipëri nuk ofrojnë gjithmonë tregues të besueshëm të opinionit të elektoratit; edhe këto rezultate zgjedhore e vërtetojnë këtë opinion. Pra si ndodhi kjo, që sipas këtij studimi: “Edi Rama dhe ‘sfondi’ i tij i kanë mbyllur Shqipërisë dyert e anëtarësimit në BE, pasi për sa kohë Rama është në krye të qeverisë shqiptare, vendi nuk do të kooptohen në BE”. Për mendimin tim, ky fenomen mund t’i atribuohet si faktorëve të brendshëm ashtu edhe atyre ndërkombëtarë. Brenda vendit, partia në pushtet, e ideuar nga kryeministri i zgjuar politik Rama, ka marrë kontrollin e vendit duke dobësuar të gjitha institucionet qeveritare, duke shkaktuar frikë te qytetarët që nuk pajtohen me politikat e tij dhe duke hipnotizuar të tjerët me stilin e tij të drejtimit. Në përfundim të tij, studimi i IFIMES bën një tjetër vëzhgim interesant:
Me rënien e regjimit komunist të Enver Hoxhës në vitin 1991, forcat retrograde u mundën. Mirëpo, pas ardhjes së Edi Ramës dhe Partisë së tij Socialiste (PS), rrënjët e të cilave shkojnë në ish-partinë komuniste të Shqipërisë, këto forca u rivitalizuan. I udhëhequr nga dëshira e tij për të qëndruar në pushtet, Rama do të përpiqet ta transferojë krizën nga Shqipëria në rajon si dhe në zonën më të gjerë evropiane. Shqipëria ka nevojë për një cikël të ri demokratizimi dhe dekriminalizimi të shtetit.
Sipas mendimit tim, mundësia më e madhe e Ramës erdhi nga jashtë – komuniteti ndërkombëtar, veçanërisht perëndimi (Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian) – duke vazhduar, në mënyre direkte apo indirekte të mbështesë elitën e vjetër politike, me sa duket për hir të sigurisë në Shqipëri dhe në rajon. Megjithëse një strategji gjeopolitike perëndimore është pa dyshim në interesin më të mirë të rajonit, sepse një strategji e tillë është në interesin më të mirë edhe të Perëndimit, mënyra se si Perëndimi e ka menaxhuar transformimin nga komunizmi në demokraci në Ballkan lë shumë për të qenë e dëshiruar. Një tranzicion kaq i madh në një rajon të ngarkuar me histori të ngatërruar dhe një të kaluar të përgjakshme kishte nevojë për një ndërmarrje të tipit Marshal për t’u zbatuar profesionalisht, me një plan dhe buxhet të qartë, të mirëmenduar. Në vend të kësaj, Perëndimi i la vendet e Ballkanit për të vetë-zbatuar këtë tranzicion, megjithëse asnjë nuk kishte aftësitë teknike për ta bërë këtë dhe asnjë përvojë në demokraci. Për ta menaxhuar atë në një bazë ad-hoc nga Perëndimi nuk ishte e mjaftueshme, dhe tani shihet qartaz, sot rreth 40 vjet më vonë vështirë se ka ndonjë demokraci funksionale në rajon. Në disa aspekte, menaxhimi perëndimor i zhvillimit të parimeve demokratike në rajon ka qenë irracional dhe i çuditshëm. Si mundet Perëndimi të krijojë një sistem demokratik në një vend duke mbështetur një grup të korruptuar kundër një grupi tjetër të korruptuar sikurse ai ka vepruar në Shqipëri, apo ndoshta kjo është qasja – le të hanë “peshqit e mëdhenj” fillimisht njëri-tjetrin dhe pastaj ne do të bëjmë atë çfarë është e nevojshme për të rregulluar vendin. Ne lidhje me këtë, është interesante të vërehet proçesi i fundit që ka filluar të eliminojë gradualisht ithtarët e destabilizimit, krimit dhe korrupsionit, i cili filloi në Maqedoninë e Veriut, më pas Kosovën dhe tani Malin e Zi, kështu që ndoshta në të ardhmen janë Shqipëria dhe Republika Serbe e Bosnjës në radhë. Ndërsa, fatkeqësisht deri më tani nuk ka pasur asnjë indikacion se Serbia do t’i bashkohet Perëndimit dhe për sa kohë që kjo mbetet e pa realizuar paqja dhe stabiliteti në Ballkan mbeten një çështje e hapur.
Apo Dështon Demokracia?
Në raportin e tyre të vitit 2022, Instituti Brookings arrin në përfundimin se demokracia amerikane që dikur ishte krenare po përballet me një krizë sistematike dhe po përshpejton rënien e saj. Ndikimi i këtij nocioni po përhapet në të gjitha frontet në politikën e brendshme, ekonominë dhe shoqërinë, duke paraqitur një kërcënim vdekjeprurës për legjitimitetin dhe shëndetin e kapitalizmit. Në artikullin “Vetë-Obsesioni i Amerikës po vret demokracinë e saj”, shkruar nga Brian Klaas për revistën prestigjioze Atlantic, ai shprehet, “SH.B.A.-ja ka ende një shans për të rregulluar veten përpara vitit 2024. Por kur demokracitë fillojnë të vdesin, siç ka tashmë e jona. — zakonisht nuk shërohen.” Artikujt e kësaj natyre janë të shumtë këto ditë, sidomos pas zgjedhjeve të fundit presidenciale dhe ngjarjeve që pasuan, të cilat e ndanë më tej shoqërinë në vija politike. Rrëshqitja e demokracisë amerikane ka pasur një efekt negativ në ndikimin e politikës së jashtme amerikane në mbarë botën, e cila po i jep Kinës një mundësi për t’u shfaqur si një lojtar i rëndësishëm dhe ndoshta së shpejti një lider në politikën botërore.
Sipas një opinioni nga institutet kryesore amerikane, demokracia në Amerikë po përballet me tre kërcënime ekzistenciale: përmbysja e zgjedhjeve, një shkëputje në rritje midis politikës dhe opinionit publik dhe një hendek i gjatë midis demokracisë dhe jetës së përditshme të amerikanëve. Këtyre tre pikave, unë do t’i shtoja tkurrjen e klasës se mesme, pabarazinë ekonomike, reagimet kulturore ndaj ndryshimeve shoqërore, ndikimin e jashtëm nga politikat e fuqive të mëdha, globalizimin dhe të tjera. Pavarësisht nga vlerat thelbësore të demokracisë – liria, barazia dhe drejtësia – demokracitë në përgjithësi nuk kanë qenë shumë të suksesshme në reduktimin e pabarazisë ekonomike. Për të vlerësuar frazën e Abraham Lincoln se demokracia është një qeveri “e popullit, nga populli dhe për popullin”, edhe në këtë mënyrë sistemi nuk funksionon siç pretendohet. Po, Shtetet e Bashkuara janë një demokraci përfaqësuese, që do të thotë se Qeveria zgjidhet nga qytetarët që votojnë për përfaqësuesit e tyre të qeverisë. Zyrtarët e zgjedhur duhet të përfaqësojnë në qeveri idetë dhe shqetësimet e qytetarëve, por në realitet, veprimet e tyre diktohen kryesisht nga politika partiake dhe nga mbështetësit e pasur me ndikim dhe nga interesat e biznesit.
Unë e dhashë këtë pasqyrë të gjendjes së demokracisë në Shtetet e Bashkuara si një arsyetim përse përfshirja amerikane në çështjet shqiptare ka qenë jo aq efektive dhe ndonjëherë edhe irracionale, duke bërë kështu më shumë dëm sesa mirë. Një shembull i tillë është sjellja e ambasadorëve amerikanë në Shqipëri, të cilët, vetë apo sipas udhëzimeve, kanë vepruar sikur të ishin guvernatorët e Republikës së Shqipërisë dhe jo ambasadorët e Shteteve të Bashkuara në Shqipëri. Rezultati përfundimtar është se ata shkatërruan plotësisht partinë kryesore të opozitës, vetëm për të vrarë një “peshk të madh” duke lënë në të njëjtën kohë vendin në duart e partisë në pushtet për të bërë çfarë të duan. Shpresoj që e vërteta që qëndron pas këtyre lëvizjeve të qeverisë sime, për të cilat nuk jam i njoftuar plotësisht por që më kanë lënë mua dhe shumë qytetarë shqiptarë të hutuar, të më dëshmojë se jam gabim?
Si përfundim, pavarësisht nga të gjitha papërsosmëritë e demokracisë, demokracia është një sistem që ia vlen të ruhet sepse nuk ka më të mirë. Për të cituar Winston Churchill, “demokracia është forma më e keqe e qeverisjes – me përjashtim të të gjitha të tjerave që janë provuar”. Demokracia e vërtetë supozohet të sigurojë të drejta të barabarta mes qytetarëve, të përmirësojë dinjitetin dhe të përmirësojë proçesin e vendimmarrjes. Përfitimi më themelor i demokracisë është se qeveria supozohet të jetë përgjegjëse para qytetarëve dhe t’i përgjigjet nevojave dhe pritjeve të tyre. Megjithatë, demokracia nuk mund të ekzistojë pa sundimin e së drejtës “rule of law” dhe institucione të forta demokratike që funksionojnë pa kontroll të drejtpërdrejtë nga qeveria në pushtet. Është pikërisht kjo që i mungon Shqipërisë, mungesa e institucioneve të forta dhe të qëndrueshme demokratike dhe funksionimi i shtetit ligjor, dy komponentë thelbësorë të një sistemi politik demokratik dhe themeli për një shoqëri të begatë dhe të barabartë.