Naum Prifti
Si shkrimtar i jam mirënjohës Sterjo Spasses (gusht 1914 – shtator 1989) Në krijimet e tij përjetova letërsinë me mjedise dhe personazhe shqiptare. Kur lexova romanin “Afërdita” dhe ndesha përshkrimin e Sterjo Spasses për Xha Koroveshin ulur ndanë oxhakut me katruven e ujit pranë e me çibukun në gojë, u mrekullova. Deri atëherë romanet italiane dhe franceze që kisha lexuar si “Konti i Monte Kristos”, “Bija e mallkuar”, “Ura e Psherëtimave,” “Maska e zezë,” e të tjera të këtij lloji, ishin plot me kontër e kontesha, aristokratë e dukesha, tejet larg jetës sime, si nga botë vështrimi ashtu edhe komunikimi me etikë aristokrate. Prandaj për mua, Afërdita ishte më shumë se një roman me telashet e gëzimet e një vajze qytetare që vjen arsimtare në fshat. Përjetimi im u përforcua kur lexova romanin e tij “Pse?” me famë në atë kohë, ku spikasin pikëpyetjet e një djaloshi që jeton mes një mjedisi disi të huaj e të pa kuptuar për të, i cili arrin në një fund tragjik. Në sytë e mi vepra si këto e ngritën Sterjo Spassen në apogjeun e shkrimtarëve shqiptarë aty pranë rrethit të autorëve të mëdhenj si Naim Frashëri, Migjeni, Çajupi, Mjeda, Asdreni, të cilët të gjithë kishin kaluar në amshim. Prandaj sapo vajta në Tiranë për të ndjekur studimet e shkollës së mesme, dëshira ime më e madhe ishte ta shihja Sterjon Spassen “me mish e kocka’ të gjallë. Dhe një ditë vjeshte duke ecur buzë trotuarit të kafe “Berlinit” në qendër të qytetit, një shok që e njihte, më tha: “Ja ku e ke Sterjo Spassen, ai me ata flokët e gjatë.” Ishte viti 1950. Ai kishte tipare skulpturore, burrërore, por njëkohësisht të buta e mirëdashëse. Më lanë mbresë të veçantë flokët e tij të dendur, të cilët prapa formonin një fole ku mund të shtrohej një fajkua a shqiponjë. Edhe sot ashtu më ka mbetur në mendje.
Për fat, në shkollë të mesme kisha shok banke Kristo Pandofskin, maqedonas nga Verniku. Ai e quante Sterjon ‘mik të familjes’ me qenë se edhe ai ishte nga zona e Pustecit. Kristoja shkonte për vizitë në shtëpinë e Sterjos të dielave kur kishim liridalje. Prej tij mësova se në shtëpinë e Sterjos flitej sa maqedonisht, sa shqip, sipas rastit. Kur u kthye nga një prej vizitave më solli vëllimin me tregime “Nusja pa duvak” qe ia kishte falur vetë Sterjoja. E lexova me një frymë duke e lutur të më sillte dhe ndonjë libër tjetër për ta lexuar kur t’i jepej rasti. Nga letrat që këmbente Kristoja me të jatin, mësova edhe unë disa fraza maqedonisht, sikurse “Milime Tate!’ dhe pak shprehje me formula tradicionale që në shqip mund të përkthehen si “Vij të pyes për shëndetin tënd” etj.
Romani i Spasses “Ata nuk ishin vetëm” botuar më 1952 vinte në dukje bashkëpunimin antifashist të popujve të Ballkanit, kryesisht shqiptar dhe maqedonas. Ky roman i përshtatej metodës së realizmit socialist në letërsinë shqiptare të pasluftës. Por në të gjithë veprën e Spasses shquhet origjina e autorit dhe neveria që ndjen për arrogancën, dhunën e bejlerëve dhe të pushtuesve Italiane.
Brenda një periudhe të shkurtër dhjetë vjeçare 1972-1983, Sterjo Spasse botoi njërin pas tjetrit pesë romane voluminozë, ku shkriu kujtimet e fëmijërisë, rrëfimet e më të moshuarve, tok me ato që akumuloi nga historia. Ky cikël, që do ta quaja cikli i Rilindjes, fokusohet te përpjekjet e rilindësve tanë, njerëz të penës dhe të pushkës për zgjimin kombëtar dhe për të shkundur zgjedhën otomane me përkrahjen e fqinjëve maqedonasë dhe grekë. Madje i frymëzuar nga lëvizja anti-osmane për Rilindjen e Maqedonisë, ai e pagëzoi djalin me emrin Ilinden.
Më kujtohet se në mesin e viteve tetëdhjetë Sterjoja pati gëzim të madh familjar: kthimin e të vëllait nga Amerika, i emigruar atje para lufte. Festën me miq e shokë e bënë në vendlindje, në Gollomboç. Kurrë më parë dhe as më pas Gollomboçi s’kishte patur aq shumë mysafirë të nderuar, artistë, shkrimtarë, gazetarë, këngëtarë, radio kronistë. Vargu i gjatë i veturave me ngjyra e marka të huaja ishte një pamje e paparë për fshatin. Të afërm të familjes u dyndën nga ana e anës për të përshëndetur ardhjen e të mërguarit. Shumë prej tyre nuk e kishin njohur të vëllanë e tij por erdhën për të nderuar Sterjo Spassen.
Vepra dhe talenti i Sterjo Spasses zë vend të merituar në letërsinë shqipe të pavarësisë dhe të realizmit socialist ndërsa pena e tij ju përkushtua farkëtimit të lidhjeve tradicionale shqiptare-maqedonase.
Shënim: Takim përkujtimor kushtuar figurës dhe veprës së Sterjo Spasses mbajtur në Bibliotekën e Kongresit në Uashington DC, në 10 maj 2012