1. Akademik Fehmi Agani bënte pjesë në lagjen e personaliteteve më të shquara të shkencës e të kulturës dhe të proceseve politike të shoqërisë kosovare dhe të asaj shqiptare në përgjithësi në pjesën e dytë të shekullit XX. Me formim ishte sociolog, por kishte njohuri të thella edhe nga politikologjia dhe filozofia. Ai konsiderohej ndër njohësit më brilantë të problemeve më neuralgjike të politikës dhe të shoqërisë. Pa profesor Fehmiun mendimi politik shqiptar, pa dyshim, do të ishte i varfër. Historia e Kosovës deri në çlirimin e saj më 1999 nuk mund të shkruhet pa veprimtarinë politike të tij.
2. Studimet e tij për teoritë shoqërore dhe politike për kombin, vetëvendosjen dhe demokracinë, për ndërtimin e shoqërisë civile, për raportet njerëzore, për marrëdhëniet ndëretnike dhe marrëdhëniet ndërkomëbëtare, për emancipimin kulturor dhe vlerat njerëzore universale mbeten të pakapërcyeshmne në mendimin shkencor dhe në praktikën politike e shoqërore në Kosovë. Ai dha një kontribut të madh edhe në fillimin e bashkëpunimit të institucioneve kulturore e shkencore të Kosovës me ato të Republikës së Shqipërisë.
Vështrimet e tij me vizion të qartë teorik ishin në funksion të mbrojtjes së të drejtës legjitime të popullit të Kosovës. Çështjen e Kosovës dhe mëvetësinë e saj e vështronte në kontekst të çështjes shqiptare në përgjithësi.
3. Në procesin e emancipimit social dhe kulturor të shqiptarëve, akademik Agani luajti një rol të madh në krijimin, ngritjen dhe pavarësimin e institucioneve shkencore, kulturore dhe kombëtare të Kosovës dhe të shqiptarëve. Ai ka merita të mëdha për rithemelimin e Institutit Albanologjik të Prishtinës më 1967.
Si drejtor i parë i këtij institucioni me rëndësi të veçantë për gjuhën, kulturën, historinë dhe trashëgiminë shpirtërore të shqiptarëve, ai e kishte barrën më të madhe të kompletimit të kuadrit profesional dhe të hartimit të programit të punës e të projekteve me interes për studimet nga fusha e albanistikës.
Si autoritet i respektuar në fushë të shkencës, ai dha kontribut të jashtëzakonshëm edhe në procesin e themelimit të Universitetit të Prishtinës e pastaj edhe në themelimin e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës – dy institucioneve kulmore të arsimit dhe të shkencës në Kosovë.
Gjatë punës së tij si profesor në Universitetin e Prishtinës, Profesor Fehmiu udhëhoqi programe të ndryshme studimore dhe ndihmoi në krijimin e kuadrit të ri universitar e shkencor në Kosovë. Ai përktheu tekste për studentë dhe vepra të autorëve të huaj nga fusha e sociologjisë dhe e filozofisë.
4. Profesor Agani, si njohës i thellë i proceseve shoqërore dhe politike, pati ndikim të madh edhe në zhvillimin e mendimit politik në Kosovë dhe në avancimin e proceseve për ngritjen e statusit politik të Kosovës.
Në vitin 1967, në kuadrin e diskutimeve për ndryshimet në Kushtetutën e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë që u miratua në vitin 1974, Profesor Agani, bashkë me akademik Gazmend Zajmin, formuloi kërkesën për avancimin e statusit të Kosovës nga Krahinë në Republikë, të barabartë me njësitë tjera konstituive të federatës jugosllave.
Prej vitit 1968, të cilin ai e quante Viti i Madh, ishte njëri ndër ideologët e projektit për Republikën e Kosovës, për realizimin e të cilit punoi me tërë qenien deri në minutën e fundit të jetës.
Në vitin 1981, në valën e diferencimeve politike që i pasuan demonstratat e studentëve dhe të rinisë, profesor Agani u përjashtua nga procesi mësimor, me urdhër të nomenklaturës komuniste. Por, ai nuk hoqi dorë asnjëherë nga ideja e avancimit të statusit politik të Kosovës. Veprimtarinë e tij e vazhdoi në emancipimin shoqëror, por edhe politik, në shumë projekte shkencore të realizuara në Fakultetin e Filozofisë, në Institutin e Sociologjisë dhe Filozofisë dhe në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës.
5. Në vitet e 90-ta, ai pati një ndikim shumë të madh në formësimin e pluralizmit politik në Kosovë. Bashkë me Ibrahim Rugovën dhe me intelektualë të tjerë, luajti rol të madh në artikulimin politik të ëndrrës së popullit të Kosovës për liri, pavarësi e demokraci dhe në formësimin e veprimit politik për realizimin e vullnetit politik, të cilin e shtjelloi në kornizat e të drejtës universale.
Profesor Fehmiu ishte figura e dytë e lëvizjes politike shqiptare në Kosovë dhe në gjithë hapësirën shqiptare në ish-Jugosllavi, e cila udhëhiqej nga lideri i gjithëpranueshëm Ibrahim Rugova. Ai ishte si mentor për veprimin politik të partive politike dhe të subjekteve tjera shqiptare jo vetëm në Kosovë, por edhe në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në Luginë të Preshevës. Ai ishte autor ose bashkautor i platformës dhe programeve politike, i deklaratëve dhe dokumenteve të tjera programore e statutore që definonin orientimet ideore e politike të Lidhjes Demokratike të Kosovës, partisë më të madhe shqiptare në ish-Jugosllavi. Doktrinën e lëvizjes politike shqiptare në Kosovë e afirmoi dhe e argumentoi në mënyrë brilante edhe në qarqet diplomatike më konzervative apo atyre më skeptike të kohës.
6. Me njohuritë e tij të thella teorike dhe me përvojën e madhe jetësore e profesionale, Profesor Agani ishte autoriteti më i respektuar në proceset negociatore të udhëhequra nga faktori ndërkombëtar në fund të viteve ‘90.
Dijen dhe shkathtësitë e tij negociatore i dëshmoi sidomos në Konferencën e Rambujesë dhe në përmbylljen e saj në Paris, në fillim të vitit 1999. Pjesëmarrës të kësaj konference e kanë pranuar publikisht se profesor Aganit i takon merita kryesore që kjo konferencë të përmbyllej me nënshkrimin e marrëveshjes, e cila i hapi rrugë ndërhyrjes ushtarake të Aleancës Veri-Atlantike për mbrojtjen e popullit të Kosovës nga regjimi militarist i Sllobodan Millosheviqit.
Profesor Agani e gëzonte respektin e diplomatëve, ndërmjetësve dhe emisarëve ndërkombëtarë për vizionin dhe qartësinë e mendimit të tij. Ai e kishte edhe një sens humori të hollë, i cili e bënte bashkëbisedues të përshtatshëm edhe për skeptikët dhe për kundështarët e projektit nacional për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës.
7. Si njeri, Profesor Fehmiu ishte shumë i urtë, i afërt dhe modest. Si profesor dhe si koleg, ishte shumë bashkëpunues dhe shumë mbështetës. Si studiues ishte shumë i thellë, shumë analitik dhe shumë i qartë në pikëpamje, por edhe i hapur për idetë, teoritë dhe praktikat e reja.
Profesor Agani ishte racional në gjykime dhe i ndërgjegjshëm për varësinë e ndryshimeve të shoqërisë njerëzore nga zhvillimet dhe proceset politike, ekonomike e të tjera. Ai kishte guxim të madh qytetar dhe intelektual të shprehte pikëpamjet dhe mendimet e tij për procese e fenomene të ndryshme shoqërore e kulturore, por edhe politike. Në qarqet intelektuale njihej si polemist i mprehtë dhe si mbrojtës i pakompromis i pikëpamjeve të tij. Ai u kundërvihej me fakte dhe me argumente të pakontestueshme tezave të qarqeve politike e parapolitike antishqiptare në Serbi e gjetiu në ish-Jugosllavi.
Profesor Agani kishte kurajo të fortë intelektuale të përballej edhe me figura të rëndësishme të politikës e të parapolitikës në Serbi që synonin pastrimin etnik të Kosovës nga shqiptarët. Në vitet ’70 ai doli hapur kundër propozimit që Vasa Çubrilloviq, hartuesi i dy elaborateve për dëbimin e shqiptarëve nga Kosova, të nderohej me Çmimin e AVNOJ-it, mirënjohjen më të lartë në Jugosllavi, atëherë. Ai e pamundësoi këtë, me fuqinë e argumenteve të pakontestueshme.
8. Profesor Fehmi Agani e kishte një dhunti të veçantë për afrim e bashkim të njerëzve. Ai gjente elemente përbashkuese kudo që kishte kundërthënie e mospajtime. Në deklaratën e tij të fundit me shkrim për një gazetë, para 24 marsit 1999, e cila nuk u botua për shkak të mbylljes me dhunë të të gjitha medieve në gjuhën shqipe, ai i cilësonte të rrezikshme për qëllimin suprem të popullit të Kosovës rivalitetet e shfrenuara të partive e të grupimeve politike në lëvizjen politike shqiptare.
“Shqetësuese janë dhe gjithsesi të dëmshme, të rrezikshme, diferencat dhe diferencimet e tjera në lëvizjen politike shqiptare në formë rivalitetesh të shfrenuara dhe të ekskluzivizmit të partive dhe grupimeve politike, të rivaliteteve deri në atë masë sa gati të harrohet qëllimi”, shprehej ai.
9. Thënë në mënyrë përmbledhëse, Akademik Fehmi Agani gjithë jetën e tij jetoi për lirinë e pavarësinë e Kosovës. Esencën e qenies së tij humane, intelektuale dhe politike e shpreh ndoshta më së miri mesazhi i tij i fundit, i shkruar me dorën e tij, “Të jetosh për lirinë e Kosovës”, i cili i jep dimension të ri filozofik mesazhit liridashës “Të vdesësh për lirinë e Kosovës”.
10. Për fat të keq, atij vetë iu pre jeta që e donte për lirinë e Kosovës. U vra në mënyrë tinëzare nga regjimi gjenocidal i Serbisë, që të mos vazhdonte të jetonte e të punonte për Kosovën çfarë e projektonte ai – pjesë të botës së lirë e demokratike.Për fat të mirë, pjesa më e madhe e veprës së Profesor Aganit, e përmbledhur dhe e përgatitur nga Akademik Rexhep Ismajli, është botuar në 8 vëllime nga Shtëpia Botuese “Dukagjini”. Mbetet detyrë e studiuesve të fushave të ndryshme ta studiojnë atë në të gjitha dimensionet e saj.
Prishtinë, 18 dhjetor 2024
(Ekstrakt nga kumtesa shkencore me të njëjtin titull, paraqitur në Tryezën Shkencore “Akademik Fehmi Agani – Personalitet shumëdimensional”, të organizuar nga Akademika e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës në 25 vjetorin e vrasjes së Akademik Fehmi Aganit)