Nga Marsida T. Najdeni
(Botuar për herë të parë tek Tirona.website e Olsi Ferazinit më 11 mars 2018)
Para se të lexojmë historitë e rralla të familjeve katolike të Tiranës së shek. të 19-të disa fjalë dashamirëse mbi autorin e librit nga unë Marsida.
Një nga figurat më pak të njohura të kishës katolike është ajo e Dom Mark Dushit (1920 – 1968). Fakti se ai nuk njihet s’do të thotë se ai nuk punoi shumë. Mbase Dushi nuk mund të jetë ndër të parët studiues që ka kryer punë kërkimore në terren, por pa mëdyshje është nga ata që kaloi vite duke shëtitur fshat më fshat dhe familje më familje. Kushdo studiues kryen punë kërkimore në arkiva, gjë që dhe Dom Mark Dushi e kreu. Ama, ai jetoi e udhëtoi bashkarisht nëpër fshatrat e Tiranës. Intervistoi dhe hulumtoi ndër popull duke trokitur nëpër shtëpiat e banorëve. Mblodhi histori gojore të trashëguara në familjet e kryeqytetit. Autori Dom Mark Dushi ka arritur të bëjë një punë mahnitëse duke kërkuar arkivat e vendit dhe deri ato të Vatikanit të Imz. Raffaele D’Ambrosio, i cili ishte kryeipeshkëv i Durrësit gjatë shek. 19-të ku bënte pjesë dhe kisha katolike e Tiranës.
Libri “Tirana dhe Rrethinat e saj” botuar 37 vjet mbas vdekjes më 2005 nga botimet Toema nën përgatitjen e Dom Nikë Ukgjini nga ku unë kam shkëputur historitë e familjeve katolike të Tiranës së shek. të 19-të. Ky libër kërkimor i Dom Mark Dushit jomëkot njihet si dhe vepra e tij më plotore. Në këtë monografi të Tiranës ai na e paraqet kryeqytetin dhe rrethinat aq të gjalla si rrallkush do dinte ta përshkruante. Lexuesi ndjehet i përfshirë në jetën e një Tirane të largët dhe pothuajse të panjohur prej kërkujt. Është aq popullor në tregimet e tija në libër, ama në të njëjtën kohë aq profesional duke cituar e treguar çdo referencë. Nga libri do të mësojmë si zhvillohej jeta në Tiranë në shek e 19-të. Do të mësojmë disa nga doket e zakonet, mardhënien e popullatës ndërvete, si dhe kush kishte fuqinë e ligjit. Ky libër me karakter shkencor historik-etnografik u shkrua me dorë dhe u përfundua një vit para vdekjes së tij, e që për mua është nga dhuratat më të bukura që kam marrë ndonjëherë. E ruaj me fanatizëm jo vetëm librin, por dhe kujtimin e një studiuesi që ka lënë dhjetra studime dhe që ende presin dritën e diellit.
Dom Mark Dushi lindi në Gjakovë, jetoi në shume treva të ndryshme përgjatë jetës së tij, u pushkatua në Shkodër prej komunistave dhe qysh prej vitit 1993 eshtrat iu shpërngulën nga Dobraçi i Shkodrës në famullinë e Shna-Ndout në Tiranë. Sot Dom Mark Dushi prehet në Katedralen Katolike të Tiranës në sallën e katekizmit. I përjetshëm kujtimi i një studiuesi të heshtur, i një intelektuali martir, dhe pamëdyshje i një dashamirësi të konceptit “tironas.”
Shkëputur nga libri “Tirana dhe rrethinat e saj” të Dom Mark Dushit faqe 38-44.
Ndër familje katolike të hershme të Tiranës përmenden:
Pjetër Pilatoi, i cili ishte tregtar dhe kishte dyqan të vetin në Tiranë. Në shtëpinë e tij qe thënë mesha para se të rregullohej kisha famullitare.
Ndoci i Mar Ndocit, edhe ky kishte dyqan të vetin në Tiranë. Meqenëse e hapte dyqanin e vet çdo ditë diel, Imz. Rafel D’Ambrosio me 20 shtator 1863 kërkoi nga Guvernatori i Tiranës, Ahmet Bej, që të arrestohej ky dhe kolegu i tij Pjetër Pilatoqi dhe të mbaheshin brenda derisa të jepnin garancinë se do t’i kremtonin festat e urdhëruara duke mos i hapur dyqanet.
Kolë Leshja, njihet një ndër familjet më të vjetra egzistuese të Tiranës. Kjo familje e ka prejardhjen nga Kryeziu dhe ka rënë në Tiranë dyqind vjet më parë. Nga gjiri i kësaj familje kanë dalë dy priftërinj shekullarë: Dom Pjetër Leshja e Dom Mikel Leshja, të dy me Arqidioqezë të Durrësit.
Më 12 maj, Islam Agë Petrela, tiranas, me tre persona të panjohur, në orën 7 të mbrëmjes, i rrëmbeu Nikollë Leshës, vajzën e tij të quajtur Angjelinë, në moshën 14-vjeçare dhe, pasi e çoi në shtëpinë e vet, e detyroi të bëhej muhamedane.
Zef Leshja banonte me qira në një ndër shtëpitë e kishës së Tiranës (1865). Edhe Kol Zef Leshja kishte dyqan në Tiranë.
Pashk Ceka. – Ky katolik tiranas, në vitin 1860, në formalitetet e zakonshme mohonte fenë e shenjtë përpara Kadiut të Tiranës, mbasi ishte shitur për të zënë vendin e një djali turk, që ishte thirrur nën armë dhe ishte pranuar në armatën e rregullt otomane. Pasi bëri 6 vjet shërbim ushtarak, u lirua dhe u kthye në atdhe. Prej asaj dite e këndej, me myslimanë jetonte si myslymanë, kurse me katolikë si katolik, pa i ushtruar fare aktet publike të fesë së krishterë dhe nuk ishte parë asnjëherë duke frekuentuar kishën katolike të Tiranës.
Duke u shtirë në këtë mënyrë arriti të mashtrojë Mark Micin nga Rrushkulli, në famulli të Jubës, që shkonte me rrethin e Tiranës, i përkrahur edhe nga një katolik, edhe ky nga Rrushkulli, kunat i të parit, dhe ia doli të dorëzojë nishanin, dmth. të bëjë formalitetet e fejesës, duke dërguar sipas zakonit të asaj kohe: një shami, një pasqyrë të vogël dhe 50 piastra turke, të kushërirës së Mark Micit, që quhej Marije dhe që ishte e bija e të ndjerit Gjok Mici, nga Rrushkulli.
Vajza ishte 14-vjeçe dhe nuk pyeti aspak për këtë gjë. Kur u vu në dijeni, fshehurazi iu Kurjes Arqipeshkvnore të Durrësit, duke protestuar dhe duke thënë se nuk kishte pranuar dhe as nuk e kishte ndër mend të pranonte të kishte për fat një burrë apostat, bagabond me vese, pa kurrëfarë zanati dhe që, edhe kur e fitonte ndonjë pare, e shpenzonte për pije alkoolike. Pas një shqyrtimi të hollësishëm Kurja Arqipeshkvnore e Durrësit shpalli vendimin mbi pavlefshmërinë e fejesës në fjalë, bazuar mbi shumë arsye dhe në mungesën e pëlqimit nga ana e vajzës, Marije. Prandaj, me të drejtë Imzot Rafael D’Amborssio ia ktheu nishanin Pashk Cekës se nuk do ta trazonte të pafajshmen Marije Mici. Por ai nuk dëgjoi ta pranoi. Atëhere Imzot D’Ambrosio duke marrë për bazë kryeneçësinë e tij dhe, për pasojë frikën, e ndonjë rreziku që mund të ndodhte nga ajo, më datën 9 dhjetor 1868, i shkroi letër kajmekamit, mudirit të Tiranës, duke kërkuar që ta detyronte Pashk Cekën, që mori emrin turk (Mustafa) të tërhiqte nishanin që ia kishte dorëzuar me anën e famullitarit të Tiranës.
Mudiri i Tiranës, në fakt, e thirri Cekën dhe duke e pyetur nëse ishte turk, apo i krishterë, ai u përgjigj: “Më jepni 24 orë kohë që të mendohem.” Mudiri urdhëroi që të futej në burg. Të nesërmen u mblodh mixhlizi, duke qenë i pranishëm edhe famullitari i Tiranës, u paraqit Ceka, i cili pas pyetjes së Kadiut, u përgjigj: “Jam katolik.” Megjithatë, famullitari në fjalë nguli këmbë që ta pranonte nishanin e në të njëjtën kohë t’i jepte një garanci të ligjshme që të mos trazohej më Maria e farefisi i saj, pasi ishte deklaruar e pavlefshme ajo fejesë. Edhe mexhlizi u deklarua inkompetent për ta gjykuar çështjen në fjalë dhe vendosi të kurdisë një mosbatë për t’ia dorëzuar guvernatorit të përgjithshëm në Shkodër. E këtu mexhlizi bëri sikur nuk e kuptonte zyrën e arqipeshkvit.
Arqipeshkvi në këtë nuk mbronte lirinë e besimit të felëshuesit Cekë, por lirinë e Marie, që Kuria Arqipeshkvnore e kishte deklauar të lirë për tu martuar me çfarëdo burri tjetër katolik, mjaft që mos të ishte i penguar nga ligjet kanunore.
Këtë ngjarje Imzot Rafael D’Ambrosio is njoftoi edhe Konsullatës Austriake në Shkodër, me 4 dhjetor 1868, duke kërkuar që të ndërhynte pranë Gjykatës Otomane të Rrethit për të mbrojtur lirinë e Marie Micit. (1)
Pashko Gegë Bojaxhiu. – Djali i tij, Kola, ishte zgjedhur nga Imzot Rafael D’Ambrosio në vitin 1864, prokuror personal i tij pranë Qeverisë Otomane të Tiranës dhe për këtë lëshoi edhe prokurën si vijon:
“Në bazë të Nenit 9 të Rregullores së re, nënshkruar nga Porta e Lartë, në marrëveshje të plotë me Legatat Evropiane në Kostandinopojë, misionet kishtare dhe mungadet e huaja kishin të drejtën e një prokurori dhe përkthyesi, nënshtetas otoman. Këta gëzonin të drejtën e nëpunësve konsullorë dhe privilegjet e mbrojtjes kohore. Kolë Pashk Bojaxhiu ishte nënshtetas i qeverisë otomane dhe katolik i Tiranës, i cili, për sa kohë që do të qëndronte në atë zyrë, gëzonte të drejtën e mbrojtjes, përjashtuar nga taksat personale (Bedëllija), mosrkyerje angarish dhe përjashtim nga shërbimi ushtarak.”
Këtë prokure Imzot Rafael D’Ambrosio ia lëshoi Kolë Bojaxhiut më 28 maj 1964. (2)
Në vitin 1864 emrat e Kolë e Rozë Bojaxhiut shkruhen në regjistrin e Shoqërisë së Përshpirtshme të Kurorës së Artë (Pia Societá dell’ Aurea Corona) me këtë motivacion: “Për mirërkyerjen e detyrave martesore.” (3)
Stefan Anton Herceku: – Lindi në Shkodër dhe, para vitit 1865, qe vendosur në Tiranë me familje; ishte mjek farmacist. U quajt nga populli i Tiranës “Çeç Herceku.” Ishte i diplomuar në Stamboll dhe kishte për ndihmës në farmaci, Pjetër Roçin nga Tirana. i ati quhej Anton Herceku, i cili qe edhe si doktor, kishte lindur në Raguzë. Profesionin e vet për disa kohë e kishte ushtruar në Shkodër, por njëkohësisht shërbeu dhe në ushtrinë turke. Familja Herceku ishte me origjinë hungareze. Stefan Herceku merrej më shumë me farmaci, sesa me kirurgji. (4)
Stefan Herceku kishte një djalë që quhej Anton Herceku, të cilin e dërgoi në Kolegjin e Jezuitëve në Shkodër. Në gushtin e vitit 1865 Stefan Herceku bleu në Tiranë kopshtin e shtëpisë së Kolë Pashk Gegë Bojaxhisë, që ishte afër me kishën katolike të Tiranës. (5)
Në gushtin e vitit 1891 Stefan Herceku hapi themelet për një shtëpi të re. Pasi kishte thirrur famullitarin e Tiranës për t’i bekuar themelet, më vonë fton edhe tre hoxhallarë për të kënduar duanë po përmbi këto themele. Stefan Herceku më përpara kishte nënshtetësinë turke, por mbasi disa turq ia therën djalin, Antonin, e ndërroi dhe mori nënshtetësinë austriake.
Vdiq më vitin 1898 në Tiranë. Më date 8 janar 1898, turqit ia nxorrën trupin e tij nga varri, nuk dihet se për çfarë arsyeje.
Imzot Prend Bianku, më datën 2 shkurt 1898, për këtë dhunim që iu bë varrezës katolike të Tiranë, i dërgon një protestë marshallit, Qazim Pashës, në Shkodër. Një letër të ngjashme ia dërgon dhe konsullit austriak në Durrës. (6)
Pas vdekjes së Stefanit, familja e tij u vendos në Durrës, ku edhe sot ndodhet farefisi i tij.
Ndoc Bumçi. Ishte tregtar me profesion. Familje me mbiemrin Bumçi ka edhe sot në Tiranë. Imzot Luigj Bumçi, ipeshkëv i Lezhës, thoshte se e kishin prejardhjen nga fshati Bubç, të ardhur në Shkodër me kohë. Nga Shkodra pastaj disa u vendosën në Durrës, disa të tjerë në Tiranë, disa qëndruan në Shkodër.
Gjergj Peperçi. Familja Peperçi mendohet se është shumë e vjetër në Tiranë. Ky qe pare me sy të mire nga qeveria otomane, por urrehej nga katolikët e Tiranës. Nga ky fis doli edhe një prift shekullar, i quajtur Don Zef Peperçi, i cili shërbeu në shumë famulli të Arqidioqezit të Durrësit.
Pasi i vdiq i vëllai, Gjoni, shtëpinë atërore të tij, ia la kishës së Tiranës.
Asnjë nga ky fis nuk ekziston sot më në qytetin e Tiranës. Ka gjasë se doli fare.
Referencë:
- Imzot Raffaele D’Ambrosio: Scutari il 4 dicembre 1868. – All’Inclito I. R. Consolato d’Austria (A.K.A.D)
- R. Dambrosio: Durazzo. Li 28 Maggio 1864. al Sig. Ballarini Nr. 112. –Modello della Procura rilasciata Cola Bojagii in data 28. Magg. 1864. (A.K.A.D)
- Imzot R. D’Ambrosio: Letër dërguar P.Michele da S.Quirico, famullitar i Tiranës, më 20 janar 1964. (Shih Lb.Prot. Vitit 1864. – Nr.22) (A.K.A.D)
- K. Kërçiku: “Zhvillimi i shëndetsisë në Shkodër gjatë shek. XVIII-XX”. Mjekët e Shkodrës, Tiranë 1962, f. 204.
- Tirana li. 20. Agosto 1865. al Signor Stefano Herzegh – Medico – Farmacista, Nr. 204. – (Shkresë dërguar nga Imz. R. D’Ambrosio) (A.K.A.D)
- Prend Bianchi: Nr38 – Scutari – Al Marsciallo Ciasym Pascià – 2 Febbraio 1898. – Po aty: Nr40. Al Console di Durazzo. (A.K.A.D.), 4 Febbraio 1898.