Edhe pse kanë lënë gjurmë në historinë e Shqipërisë dhe atë të qytetit, historia e komunitetit të vogël prej qindra familjesh të arumunëve në Durrës është pak e njohur.
Edmond Hoxhaj
Një zonë kodrinore në kurorën bregdetare të Durrësit, ku ndodheshin stanet, bagëtitë dhe më pas banesat e komunitetit arumun të qytetit, vazhdon të ruajë edhe sot emrin lagjja “Stan” si shenjë e komunitetit që jetonte aty.
Në fillim të shekullit të kaluar, arumunët ishin një komunitet mjaft i njohur në Durrës. Me traditë të hershme në pritjen e përcjelljen e të huajve, qyteti i vlerësonte ata si njerëz punëtorë.
Arumunët ishin blegtorë, sipërmarrës e zanatçinj, që të gjithë të integruar në jetën e qytetit dhe të disa fshatrave bregdetarë pranë tij.
Por për vite me radhë kur vendi ishte nën diktaturë, pjesëtarët e komunitetit – një pjesë tregtarë të mëdhenj – e fshehën identitetin e tyre për t’i shpëtuar persekutimit.
“Prindërit merakoseshin se mos flisnim në rrugë apo me shokët mbi faktin që gjyshin tonë komunistët e eliminuan fizikisht nga që ishte tregtar i madh, apo nga ana tjetër që një nga kushërinjtë tanë, Nako Spiru, figurë e rëndësishme e luftës, pati një fund tragjik në vitin 1947,” kujton Petri Spiru, pjesë e komunitetit arumun të qytetit bregdetar. Spiru thotë se e mësoi historinë e familjes vetëm pas viteve 90’.
Anëtarë të tjerë të këtij komuniteti po ashtu mësuan për origjinën e tyre vetëm pas viteve ‘90.
“Të parët e mi kanë ardhur në Durrës nga Berati rreth 150 vjet më parë”, tregon Endri Jorgoni, duke nënvizuar se një pjesë e të dhënave për arumunët janë publikuar në revistën “Arumunët – vllehët”, e cila që nga fillimi i viteve ’90 u botua në rreth 50 numra, si në Tiranë edhe në Durrës.
Sipas Censusit të publikuar në vitin 2012, në Shqipëri jetojnë rreth 8200 vllehë ose 0.3% e totalit të popullsisë. Ata u njohën zyrtarisht si pakicë kombëtare në vitin 2017.
Hajredin Isufi
Së fundmi, historiani Hajredin Isufi është përpjekur të zbulojë historinë e komunitetit të vogël që është pjesë e historisë së qytetit bregdetar. Isufi thotë se për ta ka mungesë të të dhënave të shkruara dhe se bazë për historinë eshtë një libër i vitit 1912, i shkruar nga studiuesi arumun C. N. Burileanu “I Romeni di Albania” (Rumunët e Shqipërisë), botuar në Bologna. Autori i librit e ka vizituar Shqipërinë në vitet 1904, 1905, si dhe në periudhën 1906-1907 dhe sipas të dhënave të tij në këtë kohë në qytetin e Durrësit jetonin 2.000 banorë, nga të cilët 100 ishin arumunë.
Përveç qytetit, arumunët jetonin në fshatrat Shën Vlash, Sukth, Pjezës, Rreth dhe Rrushkull në fillim të shekullit të kaluar. Burileanu shkruan se gjeti rreth 239 familje arumune gjithsej.
Studiuesi saktëson se në Rrushkull kishte më pak arumunë, 11 familje, ndërsa shumica, rreth 100 ishin vendosur në fshatin Pjezës.
Sipas Burileanus, familja arumune Shallvari zotëronte një çiflik në Rrushkull; njëlloj edhe në fshatin Jubë, kishin pronat e tyre edhe Jorgo Goga, Vasil Spiru dhe Kristaq Spiru, që të gjithë arumunë.
Arumunët e Durrësit u specializuan në disa profesione pak të preferuara nga banorët e qytetit, si bakërpunues, kovaç, orëndreqës,, rrobaqepës, qëndistarë apo leshpunues. Studiuesi Isufi tha për BIRN se kur autori Burileanu e vizitoi Durrësin, arumunët ishin një komunitet kompakt dhe jetonin në harmoni me bashkëqytetarët e tyre durrsakë.
Autori veçon Pavli Terkën, një arumun e pasur që zotëronte shtëpitë e një lagjeje të madhe pranë portit, si dhe një nga hotelet e qytetit.
“Njeri shumë i kulturuar dhe me ndikim të madh në jetën e komunitetit qytetar mes banorëve muslimanë, orthodoksë e katolikë, Pavli Terka në atë kohë drejtonte komunitetin e arumunëve në Durrës”, shkruhet në libër.
Emrat kryesorë mes arumunëve të kohës përfshinin po ashtu Anastasia Moisiun, Miltiadh Shallvari, Spiro Golgota, ndërsa të njohura ishin edhe familjet Hodbari, Goga, Leka, Lazaridi, Mima, Papa, Anastasi, Sallabanda, Truja, Bakalli, Koja, Janku, Dovana, e mjaft të tjera.
“Mjaft prej tyre bëhen mbrojtës të alfabetit shqip me gërma latine, duke iu kundërvënë presionit grek që këmbëngulte për të shkruar alfabetin shqip me alfabetin helen”, thotë studiuesi Hajredin Isufi, sipas të cilit: “ata gjetën argumentin e tyre në fjalët e patriotit Pavli Terka “ne nuk mund të veçohemi nga bashkëqytetarët e tjerë, pavarsisht nga feja”.
Të njëjtin qëndrim mbajtën arumunët e Durrësit, por edhe ata të Kavajës edhe në fillim të viteve 1900, kur në qytet për interesa të vendeve të mëdha kishin hapur shkollat e tyre Greqia dhe Austro-Hungaria.
Studiuesi Hajredin Isufi në intervistën e tij për BIRN shquan përsëri qëndrimin e bashkëqytetarit arumun Pavli Terka, i cili në vlerësim të veprimtarisë së tij zgjidhet nënkryetar i Klubit “Bashkimi” në Durrës.
“Mihal Rama, një arumun tjetër i Durrësit në fillim të shekullit të kaluar njihej si publicist mjaft i zoti dhe kishte botuar artikuj me inicialet M. R. në të gjitha gazetat e kohës”, thotë Isufi. Studiuesi Isufi i ka lënë një vend të veçantë arumunëve në librin e tij “Feja dhe Flamuri” kushtuar klerikut patriot Dom Nikoll Kaçorri.
Isufi thotë se arumunët në Durrës, në 10-vjeçarin e parë të shekullit të XX-të kanë qenë në harmoni dhe bashkëpunim të plotë me komunitetet e tjerë të qytetit. Duke nisur nga luftërat ballkanike; në mbrojtjen e alfabetit latin; në përhapjen e arsimit kombëtar si dhe në ngritjen e flamurit kombëtar për pavarësi. “Nuk ka ngjarje historike në Durrës dhe në rrethinat e tij ku të mos jenë përfshirë arumunët”, thotë Isufi.
Një pjesë e pasardhësve të arumunëve vazhdojnë të jetojnë në qytetin antik mes bashkëqytetarëve, dhe nuk dallohen e as nuk bëjnë përpjekje për ta veçuar veten.
Megjithatë një interes për historinë e komunitetit është zgjuar sëfundmi. Endri Jorgoni, i cili në fillim të viteve 2000 ka përfunduar studimet në Kluzh, thotë se kohët e fundit ka nisur të përkthejë nga rumanishtja librin historik “Ditari i Dumitru Berciu – Instituti rumun i Shqipërisë”
“Nuk jam përkthyes, por e ndjej si detyrim që t’ia bëj të njohur familjes sime dhe komunitetit të arumunëve në Durrës,” përfundon Endri Jorgoni.