BURGU, ARRATISJA DHE TRIUMFI I KASO HOXHËS
(Vlera dhe porosi nga libri “Tokë e bukur, kohë e shëmtuar”)
Nga Visar Zhiti
Kur nga Instituti i Studimeve të Krimeve të Komunizmit (ISKK) në Tiranë, më erdhi me e-mail dorëshkrimi i një bashkëvuajtësi në burgun e Spaçit, që tani jeton në SHBA, Kaso Hoxha, me qëllim që ta shikoja dhe se mos shkruaja ndonjë gjë për të, kur e përfundova së lexuari, mendova që pse duhet të dilte kaq vonë ky libër me kaq interes, i shkruar kur në Shqipëri kishte ende diktaturë, nuk ishte shëmbur as Muri i Berlinit, që ndante si të thuash botën në dysh, njerëzit kudo, dhe perandoria komuniste nuk kishte rënë.
Janë kujtime, fletë ditari, rrëfime, duke u shtuar dhe vjershat, të gjitha të shkruara gjatë një dekade e gjysmë, që nga 1970 e deri në 1985.
Siç e kemi thënë, pas viteve ‘90 në letrat shqipe erdhi dhe një “letërsi tjetër” nga burgjet dhe kampet e internimeve, memuaristikë, tregime, poezi, romane, drama, etj, që sollën të vërtetat e munguara, vuajtjen dhe ankthin dhe tmerret nën diktaturën e gjatë, shpresën për liri, duke e pasuruar kujtesën njerëzore me përvojë dhe porosi, patjetër dhe me art. Dhe u bënë zotërues në letërsinë tonë të tanishme.
Në këtë vargan shtohet dhe libri i Kaso Hoxhës. Ndoshta më mirë që del tani, kur, jo vetëm po duan ta harrojnë shëmtinë e asaj kohe në diktaturë, me qëllim mbulimin e krimit shtetëror, por ka një hovëzim të nostalgjisë për atë kohë, kur fantazma e diktatorit Enver Hoxha po endet nëpër Shqipëri. Edhe në Europë, në atë Lindore, ka një “keqardhje” për regjimet komuniste, që lidhet me fanatizmat e mbetura në botëkuptimide, por dhe me anën materiale bazike, të atyre që kishin të siguruar vendin e punës, strehimin, entuziazmin, karrierën, lavdinë, qytetin disi të pastër pa makina, ostalgie po e quajnë me një neologjizëm sipas flalës gjermane ost, pra nostalgjia e lindjes, Më shumë për Bashkimin Sovjetik dhe është shpifur dukuria “Stalinobul”, me dekor imazhe të Luftës II Botërore.
Po në Shqipërinë tonë? Harresë e qëllimtë. Me muzeume “Bunkart-1”, “Bubkart- 2”, “Shtëpia me gjethe”, e të shtëpi të tjera, që tregojnë veç fuqinë e diktaturës si shtet, por pa muzeume të qendresës, te burgjeve apo kampeve a thjesht të një apartamenti të ngushtë, ku jetohej si mos më keq, e dëgjonin fshehurazi lajmet nga bota e lire Perëndimore. Në krye më së shumti kanë dalë bijtë e atyre që ishin në krye dhe bëjnë propagandë me të moshuarit e tyre, me profesorët e tyre, me të rinjtë e tyre, me militantët e tyre, me paranojën gjenerale, pa kërkuar asnjë lloj faljeje, duke zbrazur breshëri fjalësh – si armët e skuadrave të tyre të pushkatimeve të dikurshme – nëpër studio televizeve, ku i ftojnë duke i mbushur mendjen vetes se ai regjim ashtu si vetë Enver Hoxha kishin më shumë të mira se sa të këqia. Dhe Presidenti i Republikës guxon dhe dekoron, krahas ndonjë ish të persekutuari për qendresën, edhe persekutorë për kryerjen e detyrës, pra për persekutimin.
Prandaj dhe libri i Kaso Hoxhës është i nevojshëm, sidomos për tani, duke na dëshmuar dhunën, sistemin çnjerëzor diktatorial, robërinë, duke i treguar persekutorët me gisht dhe duke mos pushuar së urryeri, në emër të dashurisë dhe lirisë.
Rreket të sjellë më qenësoret, që s’janë vetëm jetë e tij, të cilat nuk duhen harruar, përndjekjet dhe burgun, arratisjen pas burgut në Greqi dhe mërgimin në SHBA, mes bashkatdhetarëve në Çikago. Një si antiUliks modern, që nuk shkon në atdhe, por i ikën atij, për t’i shpëtuar fatit-qikllop dhe monstrave të regjimit.
Autori dëshmon me një thjeshtësi goditëse, ashpër, edhe pse punën me fjalën ai nuk e quan mjeshtëri të veten. I intereson e vërteta, sado e rëndë qoftë ajo dhe mësimet që nxirren prej saj. Nuk i intereson as emri i tij e as njohja. Prandaj dhe mbase është vonuar ky botim. Duke dyshuar kudo përreth, edhe me të drejtë, vetëm te vetja jo.
E nis që me bashkëfshatarët e tij në fshatin më jugor, në Markatin çam, në kufi me Greqinë, me familjen aty dhe punët, me brigadierët, provokatorët, sekretar partie, kryetar kooperative, operativin, shefin e Degës së Punëve të Brendshme, operativin në burg, policë, komisar, komandant, drejtorin e burgjeve në rang republike, nuk kursen as bashkëvuajtësit, shkon te ministri i brendshëm, kryeministri, anëtarët e Komitetit Qendror të Partisë, diktaori Enver Hoxha. Fajtorë të gjithë. Njerëz të shëmtuar. Ndërsa në gojën e një provakatori e dëshmitari të rremë në burg, kur i vërsulet për ta linçuar një bashkëvuajtës, bashkëfshatar dhe shoku më i ngushtë autorit, ka vënë fjalët: “…fajtor jam, por ka fajtorë më të mëdhenj se unë që më detyrojnë…”
Lebetia e tij është kudo në libër. Madje ai më të rëndësihme ka denoncimin e diktaturës në Shqipëri në emër të vuajtjes së njerëzve dhe kjo arrin kulmin, kur ai, i porsa arratisur, e bën këtë gjë në një televizion grek.
Nga njerëz të shëmtuar, pranon të kalojë në përfundimin kohë e shëmtuar. Por toka është e bukur, thotë, e do atë, e çmon dhe mirësinë e di të jetë mirënjohës.
“Njerëz të rinj, tokë e lashtë,” ishte titulli i librit të botuar në diktaturë i shkrimtarit çam Bilal Xhaferri, që ai e adhuron dhe sipas atij shembulli ai e quan librin e tij Tokë e bukur, kohë të shëmtur,hapësira dhe koha bashkë, e mira dhe e keqja – përzjerë.
Dhe s’e di pse, teksa e lexoja, si asosacion idesh më erdhi në mendje një poezi e Pasternakut për çmimin Nobel, një strofë e saj, kësisoj desha ta përshtas dhe ta rimoj në shqip dhe unë:
A jam vrasës, bëra faj,
Pse më dënuan me mashtrime?
Botën unë veç bëra të qajë
Me bukurinë e tokës time.
Ja, pra dhe faji ynë, treguam se cilët e shëmtojnë bukurinë e shpirtit të njerëzve, cili sistem shoqëror, me ç’doktrinë. Ja, dhuna, vrasjet. Edhe Kaso Hoxha mes nesh të përlot me ato që rrëfen. Diktatura dhe postdiktatura. Stanjacioni i rrezikshëm.
“Banaliteti i së keqes”, siç e quan Hannah Arendt, është përhapur si pandemi, me keq se diktatura e tanishme e Covid-19. Sipas saj, ka një ndryshim thelbësor mes diktaturave moderne dhe tiranive të mëparshme, se terrori nuk përdoret më për të shfarosur njerëz, kundërshtarë, e të friksosh ata që mbeten, por si një makineri për të sunduar masat plotësisht te biduar. “Kur të gjithë janë fajtorë, askush s’është fajtor; pohimet për faj kolektiv janë mbrojtja më e mirë e mundshme kundër gjetjes së keqbërësve, si dhe justifikimi më i mirë për ata që s’bëjnë asgjë”, – na mëson bashkëvuajtësja, prapë Hannah Arendt.
“Po si është e mundur që një ideologji me pretendime humaniste, të pillte praktika nga më çnjerëzoret në historië e njerëzit?” – pyet një bashkëvuajtës tjetër, Aleksander Sollzhenicin. Vetë ajo ideologji i ka në doktrinë ato praktika çnjerëzore, do të thosha, janë bashkë, pa asnjë iluzion.
Nga libri i Kaso Hoxhës dolën së fundmi disa në median e shkruar shqiptare, duke tërhequr vëmendjen. Pra kishte prapë nga vuajtja dhe kishte ende libra të pabotuar, që e dëshmojnë atë. Po kush është ky? – pyesnin. – E njeh? Dhe shoh se autori është në Chicago, jo larg meje. Një bashkëvuajtës imi këtu? Po do të doja ta takoja patjetër. Mezi ia gjeta numrin e celularit. Jetonte i veçuar, me gruan e tij greke, pa u përzierë me të tjerët. Dhe e lamë të shiheshim.
Mes marsi. Erdhi me veturën e tij që shkëlqente. Doli që të më priste. Që të përqafoheshim. Edhe fytyra i shkëlqente. Kishte mirësi dhe siguri. Dhe thinja mbi krye. Ndjehej i realizuar. Ku të shkojmë? Ku të duash, ju jeni i vjetër këtu…
Vetura rendëte pa besueshëm mes peizazheve plot dritë. Doja ta përfytyroja me rroba burgu, të dobët, të ri, në rreshtat e zymtë a kur shtynim vagonat si skllevër, por s’po ia dilja dot. A kemi qenë ne? Buzëqeshi paksa.
Ndalëm në një lokal plot xhama e shkallë. Ende nuk ishin vendosur rregullat e rrepta të pandemisë së Covid-19. Po ne të mësuar ishim. Zumë një tryezë të largët dhe ai hapi çantën e tij prej lëkure. Duke rrufitur kafe të madhe amerikane, shikoja fletët që kishte nxjerrë nga burgu i Spaçit, ditar mynxyre, të shkruar me dorë, me atë shkrimin e vështirë që u ngjante dhe telave me gjëmba, Poezi. Fotokopje gazetash te huaja, greke kryesisht, që kishin botuar artikuj, kur qe arratisur dhe denonconte diktaturën. Telefonuam me cellular bashkëvuajtës të tjerë në New York, Florida, s’e di pse, për t’u bindur që kemi qenë dikur a që ishim tani. Kujtuam. E pyeta për shkrimtarin Bilal Xhaferri. Dyshoj në vdekjen e tij, më tha. Ia gjetëm të shkulur aparatin e oksigjenit në spital. Kur u lirove ti, Kaso? – e pyes. Me amnistinë… I tregoj të gjitha në shënimet e mia…
Pastaj na mbylli diktatura e Covidit – 19 dhe shtuam bisedat telefonike dhe mesazhet. Që s’duan maskë, thashë. Deri sa më erdhi dorëshkrimi i kompjuterizuar nga ISKK-ja. Teksa e lexoja, mes shumë ndodhive të përbashkëta, aq sa më dukej ndonjëherë se po shfletoja librin tim të burgut, përjetuar nga një tjetër, parë në mënyrën e vet. u befasova, kur gjeta dhe emrin tim, madje dhe vargje të miat të shkruara në Spaç, që ia kishte dhënë një mik i përbashkët. Bajo-ja im, siç e thërras në librin tim. Nuk e dija që dhe Kasoja paskësh qenë mes lexuesve të mij të pakët e të fshehtë, por aq besnikë të burgut, që po të zbuloheshin, dënoheshin sa autori, në mos më shumë. M’i përsëriti vargjet dhe kur folëm. E pyesja për ndonjë çështje, datë, sqarim, etj.
Me tha që dorëshkrimet e tij kishte dashur t’i botonte Bilal Xaferri që atëhere në revistën shqip të Çikakos, “Krahu i shqiponjës”, pjesë-pjesë, do t’i zgjidhte e redaktonte, por fati s’deshi. Ndërhyri vdekja. Siç duket të ra ty për ta kryer këtë punë… E ndjej dhe si mision, i thashë.
Siç duket, nga që Kasoja ka qenë bujk në atdhe, e di se nga pema në fund të fundit janë frutat, por duhen më parë dhe krasitjet, interesi për to dhe prandaj është shoku, nëse e bën më mirë, po kështu dhe në mërgim, në SHBA, duke bërë punë të ndryshme, mur, pica, në restorantet e tij, etj, ai ka ngritur muret e kujtimeve të veta, të një shtëpie që duket se nuk mbaron, por ama duke e ushqyer kujtesën e përbashkët.
Po përjetoja burgun. Fryn dhe ashk çam, kujtesë e asaj përvuajtjeje, e ngujuar aty, shih, shih, shqetësim dhe për Kosovën, ankth për lirinë, dhunë dhe gjak, etj, etj, Kasoja i do dhe vargjet. Ai ka dhe një grusht me poezi, që donin gdhëndje, më shumë përshtatje nga poetët që i mësonte në burg, si Hajne e Esenin, teksa merrej dhe me greqishten, gjuha e vendit fqinjë, ku dhe mund të ikte, me italishten, lexonte nga Dantja, kështu thotë, anglishten, e nxuri për Shekspirin, më shumë për ëndrrën amerikane.
Po ndal, si të thuash te pjesa e dytë e librit, arratisja në Greqi. Ka kaq shumë interesant e risi në letrat që i vinin në kamp, nga njerëzit e tij të ikur në SHBA, të afërt dhe miq dhe të panjohur, i uronin që kishte mundur të dilte gjallë nga kthehtrat e diktaturës, por të bënte kujdes nga Sigurimi i Shtetit, se vepronte dhe aty, edhe nga grekërit vetë – dhe letrat shkonin në Greqi, – ndokush të mallëngjente me pyetjet për vete, nëse e kishte gjallë nënën në fshat, po fëmijët ç’bënin, nuk dinin gjë, se nuk u vinin letra prej andej dhe nuk u shkonin, se Shqipëria ishte e mbyllur si një burg i madh dhe të gjithë kishin nga një mallkim për diktatorin Enver Hoxha, “që na ndau për së gjalli”, thoshin. Të presim krahë hapur, i mbyllnin letrat. Dhe arrihet kulmi me kontaktet me Amnisty International. Çon klithmën e të burgosurve shqiptarë atje, kur ne nuk dinim gjë.
Dhe mbërritja në SHBA. Çfarë fati! Pas burgut ishin arratisur për të ardhur këtu dhe shkrimtari Arshi Pipa, edhe profesor Sami Repishti. Këtu erdhi dhe pinjolli i Frashërllinjve të mëdhenj, Mit’hat Frashëri, kreu i Ballit Kombëtar me nacionalistët të tjerë, profesorët Stavro Skëndi, Isuf Luzaj, etj. Shqiptarët ndërkaq kishin “Vatrën” e tyre dhe gazetën “Dielli”, themeluar nga përlindasit Faik Konica e Fan Noli. Këtu ishin dhe varret e tyre. Janë dhe kishat shqiptare dhe Teqeja e Baba Rexhepit. Radioja “Zëri i Amerikës” fliste dhe shqip.
Lufta e ftohtë atëhere bënte që dhe antikomunizmi të ishte më i nxehtë.
Nëse ky libër do të ishte botuar që atëhere, do të hynte në prijëtarët e botimeve të asaj që po e quajmë: letra të kujtesës. Del tani, si dëshmi dhe përforcim i asaj kujtese, një prurje origjinale, me vlera të veçanta. Dhe del në këtë vit, kur dhe autori, Kaso Hoxha, u bë 70 vjeç. Është dhurata që na jep ai. Ne – mirënjohjen.
Më bën përshtypje se në libër na zbulohet më hapur nga mendësia diasporës, jo aq arratiake sa vetë ata. Si e mbetur në vend. Ku gjen dhe përçarjet. E sillte Sigurimi i Shtetit, thuhej. Po thashethemet e hatërmbetjet e zëmërimet me tepri? Vetëm ndër markaqiotët e tij ishin këto? Apo kudo ndër shqiptarët? Po kështu bëjnë dhe grekërit, të thonë. Ballkani dhe jo vetëm.
Dhe sikur vazhdon dhe me diasporën më të re, ku janë bashkë shqiptarë dhe nga Kosova, Maqedonia e Mali i Zi e janë përzierë nga Shqipëria dhe ish të persekutuar a të kahut të tyre, me urrejtjen për sistemin që lanë, dhe ish persekutorë a të kahut të tyre, me atë (n)ostaligjinë që i karakterizon e që dinë ta përhapin. Sikur të mos mjaftonte tani Covid- 19, por dhe “84” orwelliane.
Duke qenë bashkë, duket se është arritur dhe më e mira, bashkëbisedimi, mirëkuptimi, bashkimi i kujtesave, një lloj pajtimi. Ndërkaq shoh që ka dhe nga ata që kur ishin larg, me një oqean në mes, flisnin me njëri-tjetrin aq të përmalluar, me WA e kamera, por me t’u bërë bashkë, pas një a dy takimesh të përzemërta, nis e kundërta, pakësohen ndjeshëm miqësia, mirëkuptimi, të duhet sprapsja e trishtë, largësia prapë, harresa. A thua ndodh dhe “banalizimi i së mirës”, nëse perifrazojmë Hannah Arendt?
Gjithsesi diaspora shqiptare në SHBA është e fuqishme, aktive, e suksesshme, me shoqata e bisnesmenë, e vëmendshme ndaj dheut amë, ka institute, katedra, lidhje shkrimtarësh shqiptaro-amerikanë, “Illyria” – gazetë tjetër e shqiptarëve, botime, etj. dhe mund të bëjë shumë më tepër si në SHBA dhe në Shqipëri. Mund të bashkohen më shumë e më shpesh, ta kërkojnë njëri tjetrin, kanë ç’t’i thonë dhe kanë ç’të bëjnë.
Po nëse ndokush do të donte të bisedonte me një të arratisur, që ka bërë dhe burg në diktaturë, që të dijë nga ndryshimet dhe mosndryshimet, me dëshmi që i duhen kolektive, le të hapë librin e Kaso Hoxhës. Që ka triumfuar.