Nëse i hedhim një vështrim retrospektivës historike nëpër të cilën kaluam, do të vërejmë se para çdo momenti vendimtar për kombin është krijuar një unitet dhe pajtim i brendshëm, i cili ka qenë i domosodoshmëm për të përballuar sfidat dhe rreziqet që sillnin kërcënimet e jashtme, siç ndodhi edhe me konsolidimin e Rilindjes Kombëtare para kryengritjeve të mëdha, të fund të shekullit 19 dhe në fillim të shekullit 20, që rezultuan me shpalljen e Pavarësisë më 1912 dhe me pajtimin e gjaqeve në Kosovë para e popesës së lavdishme të UÇK-së, që rezultoi me çlirimin dhe pavarësimin e shtetit të Kosovës më 1999.
Sa herë që kalojnë nëpër momente të vështira, shqiptarët duhet ta kujtojnë Lezhën, aty ku para 580 viteve heroi ynë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skenderbeu, e ngjizi unitetin në mes të princërve arbëror përmes një pajtimi dhe bashkimi të madh, që në histori do të njihet si Kuvendi apo Besëlidhja e Lezhës.
Këtë ngarje të madhe të historisë, Instituti ynë tash e sa vite e ka shndërruar në lajtmotiv për të rrumbullaksuar veprimtarinë shkencore e botuese të një viti paraprak, siç po e bëjmë edhe sot. Prandaj, sa herë që e bëjmë këtë rrumbullaksim, neve na del pëpara Besëlidhja e Lezhës, një arterie kjo shumë e rëndësishme që i dha gjak trungut tonë arbëror, i cili arriti të lëshojë rrënjë në gjithë hapësirën ku Skenderbeu zhvilloi rezistencën kolosale heroike.
Arsyeja se pse ne e kujtojmë sot Besëlidhjen e Lezhës është shumëdimensionale dhe nuk i referohet vetëm raportit në mes të historisë dhe ngjarjeve që u prodhuan pastaj. Përtej kësaj, një prej arsyeve më thelbësore që ndërlidhet me evokimin tonë ka të bëjë me sensin për t’u bashkuar para furtunave të rrepta që sillte koha.
Nëse i hedhim një vështrim retrospektivës historike nëpër të cilën kaluam , do të vërejmë se para çdo momenti vendimtar për kombin, është krijuar një unitet dhe pajtim i brendshëm, i cili ka qenë i domosodoshmëm për t’iu qëndruar përballë sfidave dhe rreziqeve që sillnin kërcënimet e jashtme, siç ndodhi edhe me konsolidimin e Rilindjes Kombëtare para kryengritjeve të mëdha të fund-shek. 19 dhe fillim-shek. 20, që rezultuan me shpalljen e Pavarësisë më 1912, si dhe me pajtimin e gjaqeve në Kosovë para e popesës së lavdishme të UÇK-së, që rezultoi me çlirimin dhe pavarësimin e shtetit të Kosovës më 1999.
Pikërisht edhe Besëlidhja e Lezhës e pati këtë funksion, prandaj nuk do të quhej Moti i Madh nëse Gjergj Kastrioti Skenderbeu nuk do të arrinte që para se të niste epokën e ndritshme të betejave antisosmane, të eliminonte ndasitë krahinore të principatave arbërore dhe t’i bashkonte ato në një mekanizëm të vetëm politik e ushtarak, që në historiografi njihet si Shteti i Arbërit.
Shumë popuj gjatë historisë kanë bërë lufta të përgjakshme liridashëse, por jo pak prej tyre në fund nuk kanë arritur të bëjnë shtet, sepse vetëm dimensioni shtetformues iu jep kuptim substancial luftërave çlirimtare. Në të kundërtën, përpjekjet dhe aspiratat liridashëse shekullore të një kombi do të ngeleshin në gjysmë të rrugës nëse nuk përmbyllen me formimin e shtetit.
Për rrjedhojë, edhe Skënderbeu në doktrinën e tij politike e ushtarake, e kishte shtetin arbëror si mision parësor që do t’i nxirrte shqiptarët në një nivel pjekurie kolektive nga mjegulla e dendur e mesjetës, pikërisht në kohën kur ata ndodheshin në mes të indiferencës evropiane dhe mësymjeve pushtuese aziatike.
Shqiptarët gjatë rrugëtimit të tyre, jo gjithmonë patën sukses në rrumbullaksimin e ideve të mëdha kombëtare, siç ndodhi edhe me Pavarësinë e 1912-tës, kur mbi gjysma e tokave shqiptare ngelën jashtë projektit të quajtur Shipëria londineze. Por, kjo nuk ishte arsyeja që shqiptarët të hiqnin dorë nga aspirata për çlirim dhe bashkim, sepse në logjikën dielaktike të ngjarjeve që rrodhën, rezultoi që këto aspirata të kurorëzohen me sukses, fillimisht me pavarësinë e shtetit të Kosovës dhe pastaj edhe me avancimin kushtetues e ligjor të statusit të shqiptarëve në Maqedoni.
Duke iu rikthyer edhe njëherë Besëlidhjes së Lezhës dhe reflektimit modern që mund të prodhojë kjo ngjarje e madhe, e kemi të domosdoshme të vëjmë në dukje kontekstin gjeopolitik, rajonal e lokal në të cilin ndodhen aktualisht shqiptarët. Për ta zbërthyer më së miri këtë çështje, do ta marrim Institutin tonë si pikënisje të sqarimit të këtij konteksti.
E para, veprimtaria shumëvjeçare hulumtuese, shkencore e botuese e Institutit tonë ka patur një trajektore shumëdimensionale, sepse nuk u pajtuam që të mbyllemi në gëzhojën e vetëkënaqësive që sjell egoja nacionale. Përkundrazi gjithçka që realizuam pati në thelb misionin e mirëkuptimit qytetar brenda një diversiteti etnik, fetar e gjuhësor, duke zhvilluar paralelisht edhe idenë e bashkëpunimit shkencor brendakombëtar, në frymën e kauzave kulturore e civilizuese evropaine. Kjo ka qenë edhe nxitje për të ngritur në formë projektesh e departamentesh pikërisht këto kauza, prandaj ne sot mund të jemi ndër të rrallët që institucionalisht e trajtojmë imtësisht figurën e Gonxhe Bojaxhiut -Nënës Tereze, apo edukimin dhe mësimin për Holokaustin.
E dyta, duke qenë bartës i ideve dhe projekteve të tilla, Instituti ynë është menduar të jetë në shërbim të një shoqërie e cila do ta trajtonte të kaluarën pa paragjykime dhe do të shikonte me guxim nga e ardhmja. Për ta arritur një objektiv të tillë nuk ka qenë lehtë, jo vetëm për shkak të natyrës komplekse të problematikave, por edhe për shkak të recidivave ideologjike, fetare e nacionale që kanë shoqëruar rrugëtimin tonë. Por, qasja me guxim dhe pa inferioritet ndaj të kaluarës, të sotmes dhe të ardhmes, Institutin tonë e bënë një pikë orientimi se nga duhet të shkojë një shoqëri, gjithmonë e hapur ndaj vetvetes dhe ndaj vlerave euro-atlantike.
E treta, sot kur po rrumbullaksojmë veprimtarinë njëvjeçare shkencore e botuese, Instituti ynë ka arritur të etablojë brenda vetes një infrastrukturë të fuqishme ligjore e operative për të zhvilluar me sukses aktivitetetet e veta edhe në terren, duke themeluar fillimisht gjashtë qendra rajonale të trashëgimisë kulturore, si dhe të një qendre dokumentare-multimediale dhe të mërgatës dhe duke i dhënë një shtytje edhe më të madhe avancimit statutar të Institutit tonë, që është në pritje e sipër, përmes një projekt-ligji të posaçëm, si një kapitalizim kuptimplotë i ideve tona shkencore e hulumtuese.
Viti që lam pas, ishte një periudhë e frytshme e angazhimeve tona prifesionale, si në aspektin e hulumtimtit shkencor, ashtu edhe në fushën e botimeve, për të përmendur me këtë rast dy nga botimet tona më kaptale që mbajnë vulën e vitit të kaluar, siç janë vepra “Ipeshkjvia Shkup Prizren nëpër shekuj” dhe “Zhvillimet kulturore shqiptare në fund të shek. XIX dhe fillim të shek. XX”, vepra këto që janë pjesë integrale e një porkjekti më madhor të Institutit tonë.
Shkup, 2 mars 2024