Krenare që shkrimtari i shquar në botë, Bajroni, vizitoi dhe e çmoi aq shumë Tepelenën, vendlindjen time. Madje sipas Konicës, Bajroni është evropiani i parë që e çoi këngën labe në Evropë.
Nga Keze Kozeta Zylo
Një skulpturë madhështore duhet për Bajronin në Tepelenë dhe Tiranë!
Kam lexuar disa shkrime nga autorë të ndryshëm në përkujtim të 200 Vjetorit të ikjes nga kjo botë të Bajronit, por me keqardhje them se nuk është përmendur askund Tepelena, vendi i mikpritjes dhe i magjepsjes së tij. Kjo mikpritje madhështore ka vulën dhe firmën e Ali Pashë Tepelenës sundimtarit të Epirit me kryeqendër Janinën. Shtroj pyetjen përse nuk e përmendin Tepelenën, Ali Pashë Tepelenën, Janinën? Ku është Janina sot?
Historia e vërtetë duhet të shkruhet ashtu siç është me fakte kokëfortë, pa urrejtje dhe përbuzje, pa krahinizma…
Në verën e vitit 1813 piktori i shquar Thomas Philips realizoi portretin e famshëm të Lord Bajronit veshur me kostumin shqiptar: “Portrait of a Nobleman in the dress of an Albanian”. Më duhet të them se kjo veshje iu dha në Janinë atje ku u mirëprit nga djemtë e Ali Pashë Tepelenës dhe rojet e Aliut.
Eshtë mahnitëse, kur e shikon Bajronin me kostumin kombëtar shqiptar në Galerinë Nacionale të Portreteve në Londër pikturuar nga artisti i shquar skocez Thomas Phillips.
Ja si shkruan vetë Bajroni:
“Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend. Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 ginea. U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë. Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë, kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj dhe tipare fare të rregullt. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit”.
Lord Bajroni u magjeps me mikpritjen dhe qytetin e Tepelenës. Këtë ia shpreh në letrën e parë nënës së tij në kohën, kur po largohej nga Shqipëria (Janina), vend në të cilin kishte mbërritur, më 11 tetor 1809.
Në letrën dërguar nënës së tij midis të tjerash shkruan:
“Kurrë s’do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë, kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe, të gjatë me kuaj të vendosur në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive – të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji”.
Bajroni u dritësua si një nga emrat më të rëndësishëm të kulturës së romantizmit europian dhe botëror. Ne kemi fatin që ai të njihte më nga afër trimëritë e pashoqe, historinë dhe kulturën e popullit shqiptar me një mikpritje të pashoqe në kalanë madhështore të Ali Pashë Tepelenës. Në kalanë e ndërtuar buzë Vjosës, lumit më të bukur dhe më të egër të Europës, përballë Becishtit të Ali Pashë Tepelenës erdhi djaloshi anglez dhe ndjeu në rrembat e gjakut fjalën më të epërme të mikpritjes së popullit shqiptar: Bukë e krypë e zemër…
E sjelle aq magjishëm Tepelenën në letrën e nënës, sa të duket sikur ma ka rrëmbyer të gjithë kalanë, e ka ngritur peshë dhe e ka sjellë këtu në Manhattan si gurët e piramidave të Egjiptit, apo më hedh ca stërkala uji nga lumi i Vjosës si uji i kristaltë i Sollokushes, si për të mos ta harruar kurrë atë vend burrash të rreptë…
Bajroni në vepën letrare, siç ishte “Çajld Haroldi” shkruan per tokën e lashtë ilire plot mistere te njohura pak, ose shumë pak më parë nga bota e jashtme. Vargu epik i tij për ne është: ”Shqipëri, lejomë të kthej sytë e mi/ Mbi ty, o nënë e rreptë burrash t’ egër….”,
Ai sjelle madhështinë e saj, burrërinë, heroizmin e pakufij.
Sa aktual është shqetësimi i tij edhe sot! Të gjithë ne si emigrantë shpesh e kemi ndjerë peshën e dhimbjes mbi shpatulla, kur jemi ndeshur në tavolinat e punës me libra historik, harta të cilat janë memece për Shqipërinë tonë, por e vërteta është se nuk kemi heshtur kurrë për këto prapësira… Po sjellë në vemendjen tuaj se çfarë Bajroni i tha botës në veprat e tij pas vizitës historike: “Në vendet e Ilirisë dhe të Epirit ka vende pa emër dhe lumenj të pahedhur në hartë, mundet që një ditë, kur të njihen më shumë, të jenë temat më të çmuara e të dorës së parë për penën.”
Sipas Konicës këtij aristokrati të letrave shqipe shkruan në gazetën “Albania se:
”Lord Bajroni në një ndër udhëtimet e tij në Shqipëri, mblodhi disa këngë shqipe dhe i këndoi. Ai si një i ri në moshë e mësoi shumë shpejt polifoninë labe sot pasuri e UNESKO-s . Jo më kot disa vargje i përktheu dhe në anglisht si: “Në sevda tënde u lavosa/ Vetëm u përvëlofsha,/ Ah, vajzë më përvëlofshe,/ Zemërën më lavose,/ Unë të thashë rroba s’dua/ Po sytë e vetullat e tua..”
Bajroni do të ngelet një shkrimtar i sojit të lartë botëror që i shërbeu Shqipërisë me aq delikatesë, vërtetësi por dhe si një luftëtar i Lirisë në botë.
Adhurimi nga Bajroni për tepelenasit, shqiptarët dhe Shqipërinë janë ndjesi të blatimit shpirtëror, vrulle marramendëse dritësore, të një poeti fisnik që shndrit dhe vazhdon të flasë nga përjetësia.
Ç’mirënjohje dhe krenari në fatin tonë të udhëtimit drejt shtigjeve të njohura dhe të panjohura, por me fijëza dritëzash si pika referimi foshforente nga poetë të kalibrit botëror si Bajroni ynë “shqiptar”.
Prill, 2024
Staten Island, New York
