KRYETITUJT SERBË SHPALLIN LUFTË (GATI 300 HERË NË VIT)
Në shtator të vitit 2020, bordi redaktorial i “The Guardian” ia caktoi GPT-3, softuer për gjuhë i inteligjencës artificiale (AI), detyrën që ta hartonte një ese rreth asaj se si robotët “janë paqësorë” dhe se njerëzit nuk kanë pse të frikësohen prej tyre. Rezultati ishte jashtëzakonisht i suksesshëm: GPT-3 e krijoi një tekst prej përafërsisht 1000 fjalësh, me disa argumente të qëndrueshme.
Nëse një program i AI do të trajnohej për punën gazetareske në serbisht, detyra ideale do të caktohej ndryshe. Në vend të robotëve paqësorë, softuerit do t’i duhej ta shkruante një tekst se si shqiptarët po vijnë për të bërë luftë. Ekzistojnë disa arsye pse kjo detyrë, në kuptimin teknik, do të ishte ideale.
Së pari, një përmbledhje e madhe shkrimesh për këtë çështje është krijuar për vite të tëra, kështu që softueri do t’i merrte elementet ekzistuese dhe do t’i kombinonte ato për ta ritreguar historinë. Së dyti, laramania leksikore e këtyre shkrimeve është shumë e varfër. Softuerit nuk do t’i binte të punonte me një numër të madh fjalësh; frazat e zakonshme, figurat stilistike dhe ofendimet do të ishin të mjaftueshme. Së treti e ndoshta më e rëndësishmja, këto shkrime në medie janë shumë të parashikueshme dhe e ndjekin një shabllon, të strukturuar si përrallë. Një algoritëm do të arrinte t’i njohë dhe t’i mësojë procedurat e këtij mekanizmi shumë lehtë dhe pastaj në mënyrë të pavarur do të prodhonte shkrime për faqet kryesore të kryetitujve serbë, si “Informer”, “Alo”, “Srpski Telegraf”, e të tjerë.
Nëse shohim se si kryetitujt serbë raportuan për krizën në veri të Kosovës më 31 korrik do të gjejmë diçka të tillë. Është qasje e kahmotshme ndaj të raportuarit: një studim i viteve 2016-2017 ka gjetur se ballinat e “Informer” dhe “Srpski Telegraf” lajmëruan shpërthimin e gjithsej 265 luftërave në një vit të vetëm. Me fjalë të tjera, pesë lajmërime për luftë brenda një jave, duke i kursyer lexuesit në mënyrë simbolike vetëm gjatë “fundjavës” nga “sulmet bërthamore”, “sulmet terroriste”, “agresioni i Shqipërisë së Madhe”, “sulmet e tërësishme”, “përplasjet e drejtpërdrejta”, “masakrat e përgjakshme” e kështu me radhë.
Si ndikon e gjithë kjo te publiku? Mund ta mendojmë nga dy anë të kundërta. E para është se, si rrjedhojë e ekspozimit të gjatë ndaj kërcënimeve që nuk jetësohen, fjalët e mëdha fillojnë ta humbasin peshën, kështu që lexuesit mpihen dhe lexojnë rreth luftërave të ardhshme të shpikura, njësoj si të lexonin për një tërmet në Timorin lindor. Në të njëjtën kohë, mund të ketë lexues që bëhen militantë, të frikësuar, një publik që jeton në alarm të vazhdueshëm për konflikte të armatosura.
Që nga ardhja në pushtet e kryeministrit Albin Kurtit, shkrimet për konfliktet e reja që shpërthejnë në Kosovë janë shtuar. Në shkurt të vitit 2020, në një titull të “Informer” thuhej: “Çmenduri në Prishtinë: Kurti po përgatitet për luftë”. Në artikullin përkatës shkruan se “kryetari i sapozgjedhur i qeverisë së shtetit të rremë të Kosovës hapur po përgatitet për një luftë me serbët dhe me Serbinë”. Gazeta serbe më e përhapur shkroi në këtë mënyrë duke iu referuar fjalimit inaugurues të Kurtit, në të cilin ai në asnjë mënyrë apo formë nuk shpalli luftë, as me serbët, as me Serbinë , as me ndonjë vend tjetër.
Më 15 tetor të vitit 2021, disa media raportuan se “Kurti po përgatit një sulm të ri”. Kur? “Që nesër”. Asnjë sulm nuk ndodhi, por një lajmërim i ri erdhi pothuajse dy javë më vonë kur “Kurir” dhe “Alo” raportuan se “Kurti po përgatit një gjakderdhje të re” të planifikuar për 6 nëntor. Edhe nëntori kaloi pa ndonjë konflikt të armatosur, kështu që lufta u “shty” për sezonin e festave. Në vend të urimeve, “Alo” lajmëroi lexuesit se “Kurti po përgatit një sulm të ri ndaj serbëve për Vitin e Ri”. Serbët e Kosovës e pritën Vitin e Ri në paqe, por kohëzgjatja e festës ishte e kufizuar, sepse, siç raportoi “Srpski Telegraf”, “Kurti po përgatit një Krishtlindje të përgjakshme për serbët”.
Njëra nga narrativat ku mbështeten këto histori janë pretendimet e papritura për konvertim fitimtar dhe tradhti kombëtare. Kështu që ti lexon gjëra të tilla se si pronari i “Informer” po e jep me qira një billboard për ta vendosur mesazhin “Trump, o serb”, e pasuar nga shkrimet e gazetës, të cilat siguronin se Donald Trump do t’ia kthejë Kosovën Serbisë. Por shumë pak më vonë, kur Trump takoi Kadri Veselin, ish-Presidenti i ShBA ndryshoi papritur identitetin kombëtar në ballinën e “Informer”: “Trump-i është Shiptar”! Ngjashëm, në fillim të gushtit kryetitujt vendorë festuan “fitoren diplomatike të Serbisë”. Gjoja se ShBA-ja dhe Shqipëria u rreshtuan në anën e Serbisë (“Alo”: “Vučić i ktheu SHBA kundër shiptarëve” dhe “Kurir”: “Kryeministri shqiptar Edi Rama dha mesazh të qartë për Prishtinën — Ballkan i Hapur apo luftë”).
Shkrimet e kryetitujve karakterizohen nga mungesa e analizës që përmban fakte. Nuk përfshet shkaku apo pasoja, prapavija apo të dhënat; gjithçka u lihet emocioneve, kryesisht zemërimit dhe frikës. Në shkrime të tilla, shprehja nënçmuese “shiptar” nuk u drejtohet vetëm shqiptarëve, por bëhet etiketë universale për këdo që punon “kundër interesave serbe”. Pra, përveç Donald Trump, udhëheqës të vendeve të BE-së, aktivistë apo gazetarë nga Serbia dhe politikanë të opozitës të gjithë etiketohen si “shiptarë”.
NË BALLINËN E INFORMER MË 3 GUSHT SHKRUHEJ: “PIKËSYNIMI I PERËNDIMIT: VRITENI VUÇIQIN NË KOSOVË”
Kur punohet në qasjen e një artikulli, fillimisht përcaktohet qëndrimi i presidentit serb Aleksandar Vuçiq. Dhe ky qëndrim — pavarësisht nëse është ofendues apo mbrojtës, me prirje djathtiste apo majtiste — paraqitet si veçori e mirë, mbrojtëse, e paramenduar dhe e mençur. Pasi të orientohet në këtë mënyrë, pjesa tjetër e artikullit krijohet në atë mënyrë që konteksti narrativ, faktik dhe stilistik t’i përputhet modelit të vendosur nga presidenti.
Por kjo nuk nënkupton se diskursi medial qëndron aty ku e vendos Vučić. Përkundrazi, diskursi i kryetitujve çdo herë është më intensiv, i nxehtë dhe i qartë. Përbrenda këtij sistemi të qarkullimit të informatave, çdo ngjarje dëgjohet dy herë: fillimisht në konferencat për shtyp që mbahen në presidencë dhe më pas në media, ku ngjarja ritregohet dhe zmadhohet. Përvoja e të lexuarit rreth krizave në Kosovë na ka mësuar se është thjesht çështje kohe para se një lajm rreth serbëve të Kosovës të bëhet lajm rreth presidentit. Dhe këtë herë nuk na u desh të prisnim gjatë. Në ballinën e “Informer” më 3 gusht shkruhej: “Pikësynimi i Perëndimit: Të vritet Vučić në Kosovë”.
Një raport i OSBE, i vitit 2021 rreth të drejtave të komuniteteve jo-shqiptare në Kosovë thotë se anipse tensionet etnike janë zbutur gjatë dekadës së fundit, incidentet me motive etnike drejt serbëve ose shënjuesve fizikë të gjuhës a kulturës serbe janë ende ndodhi të rregullta. Rastet më të shpeshta janë vjedhjet dhe dëmtimi i pronave, mbishkrime të urrejtjes, vandalizimi i varrezave varrezave ortodokse serbe. Me këtë në prapavijë, kryetitujt e gazetave dhe narrativat e tyre vetëm sa i shtojnë tensionet.
Kështu që, është e qartë se artikujt për “ferrin në Kosovë” dhe “fitoret diplomatike të Serbisë” nuk lexohen nga i njëjti kënd si nga një serb i Sremska Mitrovica dhe një serb i Mitrovicës së Veriut në Kosovë. Bashkojini të gjitha këto alarme për sulme ajrore, barrikada dhe zhurmën e plumbave dhe një gjë bëhet e qartë: është koha ideale për të nxitur frikë.
Ndonëse gazetat veten e paraqesin se “po qëndrojnë me popullin”, është e qartë se vetë ata e ushqejnë këtë frikë, e kultivojnë atë dhe pasurohen prej saj. Kjo formë kënaqësie përshkruhet në librin “Krim dhe Ndëshkim”, kur koloneli gjysmë i vdekur Marmeladov bartet për në banesën e tij, kurse fqinjët e tij, sipas fjalëve të Dostojevskit, “mbështeten në derë me atë ndjenjë e çuditshme të kënaqësisë, e cila vërehet gjithmonë te njerëzit edhe kur një fatkeqësi e papritur i godet ata afër tyre”. Ekziston një fjalë gjermane për kënaqësinë që vjen nga fatkeqësitë: Schadenfreude.
Nëse një varianti serb të softuerit GPT-3 do t’i caktohej detyra për ta shkruar një lajm për “luftën në Kosovë” që është duke ardhur, ndoshta, duke u bazuar në udhëzime të thjeshta, do ta formulonte një tekst për të cilin asnjë gazetar i kryetitujve serbë nuk do të turpërohej. I vetmi ndryshim do të ishte se softueri, për dallim nga gazetari, nuk do ta ndiente atë rritjen e menjëhershme të kënaqësisë teksa lajmëron një apokalips.
Stefan Janjiq është kryeredaktor në FakeNews Tragač (www.fakenews.rs), media që angazhohet në luftimin e dezinformimit. Në nivelin BA ka diplomuar në Gazetari, MA në Komunikologji dhe doktoraturë në Shkenca Sociale dhe Humane. Nga viti 2018 është profesor asistent në Fakultetin Filozofik në Novi Sad, Departamenti për Studime Mediale.
Ky artikull fillimisht është shkruar në serbisht/kroatisht/boshnjakisht.