(Meditim pas leximit të vëllimit poetik ANKIMI I LUÇIFERRIT, 2020.)
VERI TALUSHLLARI
Shqipërisë nuk i kanë munguar poetët. Poetët me P të madhe. Edhe në vitet më të vështira edhe në periudhat më të errëta, edhe në kohët pa rrugëdalje ata kanë qënë aty. Pse? Si pse?! Sepse kanë qënë përgjegjës për atë që ndodhte. E ka thënë një POET me të gjitha gërmat të shkruara me të madhe. E ka thënë vetë Lasgushi. E di ti lexues se Poeti i parë i madh i letërsisë shqipe, Pjetër Bogdani ka shkruar “Krijimi i Rruzullimit”? Pra poezia moderne shqipe ka lindur si një poezi Kozmogonike. Toka, Qielli, Yjet, Uji, Zjarri dhe Njeriu mes tyre gjenden në vargjet e të mëdhenjve të poezisë sonë. Por ky vizion madhështor i takon një kohe të shkuar. Se duhet të bëjmë një kompromis: të pranojmë se kohët kanë ndryshuar. Planeti ynë dhe gjithçka që e rrethon atë deri në qiejt më të largët nuk është ai që ka qënë. Ose është po ai, por fantazia njerëzore nuk mund të arrinte deri tek zbritja reale e Luçiferrit midis nesh me krahë lakuriqi nate. Gjë që ndodhi dhe ne po e përjetojmë çdo ditë. Kudo. Në Manhattan. Në Tibet. Në Tiranë. Në Buones Aires. Në det. Në xhungël. Në shtëpitë e pleqve. Në studiot e poetëve. Të piktorëve. Kudo. Kudo. Madje edhe në parcelën apo Parkun e Qershive në një skaj të New Jersey-t. Ku për herë të parë nuk u bë Festa e Qershive në ditët kur ato u mbushën me lule.
“…Pa njerëz parku i qershive, pa vrapues,
Pa turistë, pa shëtitës, pa ndeshje sportive,
Dhe ja papritmas si të mbirë nga toka/
dy drerë po puthen,/
pa distancë sociale… para syve!/
Dhe unë kam frikë të bëj selfie me një prej qershive!”
Pamje e tmerrshme?! E papranueshme?! E pafantazueshme?! Prisni. Ka dhe më keq. I dashur lexues. Mer dhe lexo “Ankimi i Luçiferrit” i poetit Petraq Risto, një vëllim poetik që autori e ka është shkruajtur në këtë kohë pandemie për shkak të COVID-19, virusit vrastar që e zuri njerëzimin për fyti dhe endé nuk po e lë të marrë frymë. Lexoje se do të lexosh poezi të vërtetë. Poezi të një poeti që flet poetikisht, me zërin e vet.
“Përpiqem të vihem në rresht me të tjerët, por Zoti më nxjerr nga rreshti/
-Sfidoje botën, për shpirt ke erën, Bota ndriçohet me plagë poeti..”
thotë poeti në një poezi me dy vargje (f.109), dhe në ata dy vargje kemi gjithçka ç’mund të presim prej një poeti: të ndriçojë botën, dmth mëndjen dhe zemrën tonë, mënyrën se si e shohim dhe e ndjejmë atë. Por jo vetëm kaq. Për këtë ndriçim poeti duhet të japë nga mendja dhe zemra e vet deri në dhimbje, deri në gjak, deri në plagë. Dhe ta thotë këtë jo në kor, jo në rresht me të tjerët. Poeti i vërtetë nuk mund e nuk duhet të jetë në rresht, dhe në skenë, dmth në jetë duhet të jetë solist. Me zërin, dmth vargun, formën, figuracionin, krejt të vetin. Ristoja është i tillë. Ka qënë. Edhe në krijime shumë të hershme, 50, 40, 30 vjet më parë. Është tashmë si teoremë pa vërtetim fakti që kritika shqiptare e letërsisë ka qënë e dobët. Kritikët tanë s’kishin guximin të dilnin mbi formulën “…poezia e Dritëroit, Kadaresë, Arapit etj.” dhe asnjëherë nuk arritën të zbulonin tendencat jashtë kësaj formule. Madje edhe brenda kësaj tresheje shumë pak u vërejtën dallimet thelbësore, palé të guxonin të gjenin vendin dhe vlerat, tendencat dhe figuracionin e poezisë të themi, të Fatos Arapit, ndoshta poetit më modern të letërsisë shqipe të shekullit të kaluar, pas, padyshim, Migjenit. Asnjëherë nuk ju dha vendi dhe të përcaktoheshin plotësisht risitë dhe lartësitë ku e ngriti poezinë shqipe Xhevair Spahiu. Nuk po flas për kalvarin e Fishtës, Antik dhe Modern siç Fishta është, Shën Gjergj i poezisë sonë që bashkë me Naimin i përkasin kategorisë “Kombëtare”. As për Ali Podrimen, Frederik Reshpen, Moikom Zeqon, Azem Shkrelin, apo Betim Muçon, Demir Gjergjin, Ndoc Gjetjen, Arben Dukën… nga të padukshmit e viteve ’70- ’80. Për Petrit Rukën u kujtuam kur iku në amëshim. Kush flet për Visar Zhitin, Ilirjana Sulkuqin, Skënder Rusin…?! Tribunat dhe çmimet shkojnë nëpër “Vrima” dhe në duart e një grupi poetësh që kanë qënë me poste dhe vërtiten studiove televizive dhe koridoreve të politikës. Kurse Petraq Risto mundimshëm ka rrëmbyer levën e Arkimedit dhe- sipas Xhevair Spahiut- e ka lëvizur poezinë shqipe nga pika e vdekjes.
“ …I heshtur si fara e bimës nën dhé/
E di që nesër do mbij (pa zhurmë sigurisht)/
Po veç dielli dhe qielli që më njeh/
Do më përshëndesin brohorisht…
(pa titull, f.68).
Edhe pa lexuar gjithë korpusin “amerikan” të vëllimeve poetike të Ristos, që fillojnë me “Lojë Shahu në Shekullin XXI” e pastaj “Engjëlli me virus H5NI”, “Hallelulja”, “Lexuesi i buzëve: ar+sy+eja”, “Apo-ka-lypsi”, “Miq të dyshimit”, “Udhëtar me pluhur ferri” për të ardhur te “Unë quhem Dje” dhe “Para-j-sa?!”, dmth dhjetë libra poetikë pas emigrimit në ShBA, të cilët, jo nga sasia, por pikërisht për nivelin e lartë dhe gjithnjë në rritje të poezisë së tij, lexuesit do t’i mjaftonte të lexonte, dhe të mundohej të kuptonte “Ankimi i Luçiferrit ” për të arritur në përfundimin se Risto është një poet modern i krahasueshëm me poetët më të mirë bashkëkohorë. krijon poezi të vërtetë, moderne, bashkëkohore, kryevepra poetike të vogla dhe të mëdha.
Poezia është ndjenjë, dhimbje, pasion. Por kur pasioni kthehet në mision, aty kemi një Poet. Petraq Risto është i tillë. Nuk mund të mos jetë një krijues i këtyre vargjeve:
“…Kam kohë që ngas kalin në fushë të minuar: të shkoj në bregun përtej
Po Fjala ka shpirt, i duhet të vuaj: sepse çdo çast diçka do shpërthejë,
Beteja patjetër duhet fituar…me kalin e Fjalës pas s’ mund të kthej…
(Kali i fjalës f.113)
Ose:
“…Kur ishim skllevër: Liria na shfaqej në ëndrra
Kur fituam Lirinë: mendimeve na rëndojnë pranga
Të pafuqishëm:shigjeta pa harqe,
Ankora pa anije: zemrat.
Rob, çohu, a s’e dëgjon si ju përqesh çanga?!
(f.89)
Është e rrezikshme të bësh krahasime, dhe sidomos me emra të paprekshëm si -siç thashë- Kadarenë. Por do t’i citoj të dy, jo për t’i krahasuar, por për të thënë që nuk është vetëm ai dhe 2-3 të tjerë që ecin majave të shprehjes poetike. Kadareja ka një poezi të mrekullueshme: “Në Parkun që e mbuluan fletët” e që mbyllet me vargjet:
… Dhe s’kish se si të ndodhte ndryshe/
Të ndodhte ndryshe s’kish se si/
U desh të zhdukeshin përbindshat/
Që te kjo botë të vije ti…
Dhe ja Petraq Risto:
“Dinosauri i dikurshëm qënka kthyer në shkëmb
Mbi atë shkëmb çel një lule e çuditshme
Nëse këpus lulen shkëmbi tronditet
Kujtohet që ka qënë dinosaur
Dhe unë kujtohem që ti nuk je lule…
O, është tmerrësisht e bukur!
Në poezinë e Ristos nuk ka kufij e barrikada në zgjedhjen dhe përdorimin e figurave letrare e sidomos të metaforave. Nuk kam ç’të shtoj për këtë guxim dhe aftësi mbi ç’kanë shkruar për të Vaid Hyzoti, Razi Brahimi, Alfred Uçi, Natasha Lushaj, Moikom Zeqo, Natasha Xhelili, Anton Papleka, Agim Shehu, Vangjush Ziko, Zija Çela e plot pena të ndritura për gjetjet e mrekullueshme, vizionin hipnotizues që të lë pa mend, fantazinë e paarritshme që s’ka nevojë të krahasohet me askënd.
“Nuk kemi pse të lavdërojmë poetë të mëdhenj nga bota– thotë një kritik. Kemi tonin”. Dhe ka të drejtë! Mendoj se poezia e Petraq Ristos i përgjigjet kohës me fuqinë e një tërmeti.
Këto shënime e kanë fillesën në ditët kur COVID-19 ishte plotësisht nëpër këmbë. Tani duket se vala është në rënie, por Bota është futur në një tmerr tjetër, Luftën në Ukrainë. Por tek “ANKIMI I LUÇIFERRIT” lexuesi ecën si në një fushë beteje. Poezitë për ushtarët dhe të vrarët, për harqe e shigjeta, për llogore e madje minj llogoresh, për lojra luftrash të të vegjëlve dhe të të rriturve, krijojnë një atmosferë rrënqethëse e njëherësh apokaliptike, një zezonë e pikturuar tërësisht me mjete poetike. Në uzinat e armëve mes avujve të barotit U zverdhën flokët e vajzave, u thinjën… Dhe mjekët trishtueshëm thonë: s’do bëhen nëna… Baroti, para se të vrasë bijtë-ushtarë Po u vret foshnjet brenda… Nuk po citoj më tej. Kjo tabllo të bën të ndihesh keq. Siç ndihesh përballë një Pikasoje a Goje a Spillbergu a…
U mundova të flas për vlerat e poezisë së Petraq Ristos nisur nga një vështrim i përgjithshëm i këtij vëllimi, por po ta lë ty lexues të ndjesh e gjykosh kur të lexosh faqet ku janë pa u ndalur te shtyllat e tij, poemat a poemthat. “Lojë shahu nr.2 me Uitmanin”, ” Sindromi i sindromeve”, ” Pse tre?!… Po sa?”, “Jetoj në një karusel të ndryshkur”, e sidomos poema-dramë që i ka dhënë titullin librit, “Ankimi i Luçiferrit”, do të të bindin se Petraq Risto jo vetëm është pjesë e plejadës më të shkëlqyer të poetëve tanë, jo vetëm që e ka mbajtur dhe e mban me dinjitet peshën e rëndë të poezisë më të bukur të traditës shqipe, por poezia e tij i qëndron dinjitetshëm poezisë më të mirë botërore, të hershme e bashkëkohore. Por nuk të rekomandoj ta lexosh! Të mundohesh ta kuptosh! E ca më tepër, ta ndjesh! Është ajo ç’ka meriton poezia, Poezia me “P” të madhe.
New York, 19/5/2022.