Intervistë e misionarit ungjillor amerikan David Hosaflok përkthyes për herë të parë në anglisht i veprës “Rrethimi i Shkodrës” të Marin Barletit, dhënë gazetës “Illyria” –
Përkthimi në anglisht është edhe për fëmijët e emigrantëve që nuk dinë më shqip, por dinë vetëm anglisht, që duan të mësojnë historinë e tyre të vyer
Bisedoi: Denion Ndrenika
-U falenderoj që në fillim zoti Hosaflok për kohën që gjetët për të ndarë me lexuesit e gazetës “Illyria” në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, disa pikëpamje mbi botimin tuaj të përkthyer “Rrethimi i Shkodrës”.
-David Hosaflok: “Faleminderit! Është kënaqësi që të kem këtë mundësi për të folur pak mbi këtë libër madhështor”.
-Mund të na tregoni se çfarë u nxiti fillimisht që ta përkthenit “Rrethimin e Shkodrës” të Marin Barletit në gjuhën angleze? A gjetët diçka të re nga Barleti, nisur nga gjithçka që kishit ditur për të deri në këto kohëra?
-David Hosaflok: “Në fakt, mund të them që filloi si nga rastësia. Isha në Shkodër. Sapo kisha filluar një punë atje me jetimoret dhe Kishat Ungjillore. Dhe, kisha filluar të mësoja gjuhën shqipe. Një profesor i gjuhës shqipe, i cili po më jepte mësime, më tha “duhet të përkthesh në anglisht disa rreshta nga një vepër e letërsisë shqiptare”. Më këshilloi që në trotuarët e Shkodrës kishte vepra. Atëherë, rastësisht përpara turizmit të Shkodrës e gjeta një libër, një botim i “Rrethimit të Shkodrës” i Marin Barletit me pamjen e kalasë Rozafa në kopertinë. Më pëlqeu kopertina, për shkak se më pëlqeu kajala. (Qesh). Atëherë, e mora pa ditur se çfarë kishte brenda. Prandaj, nxitja ishte një porosi nga profesori si detyra e shtëpisë, si të themi.
Më vonë, kur zbulova se sa i bukur ishte libri, se sa e madhe ishte ngjarja, atëherë kam filluar pak nga pak në kohën time të lirë dhe tani domethënë pas pothuajse 20 vjetësh ka dalë një libër i plotë”.
-Unë po e vërej David, që shqipja juaj është shumë herë më e mirë se sa anglishtja ime. Por, në përkthim a përbënte ndërmarrje të vështirë Marin Barleti?
-David Hosaflok: “Përkthimi është i vështirë patjetër, kur bëhet fjalë për një libër që është shkruar në vitin 1504. Dhe, përkthimi i një libri të kësaj natyre, nuk është i thjeshtë sa një libër bashkëkohor, sidomos kur bëhet fjalë për emra vendesh, për emra njerëzish dhe për t’i sjellë në anglisht, duhet t’i gjesh se ku është ky vend. Atëherë ishte shumë e vështirë! Kam pasur edhe shumë njerëz që më kanë ndihmuar jo vetëm me problemet që kam hasur nga shqipja, por edhe në latinisht, sepse kemi bërë krahasime me latinishten”.
-Po më thoni që keni dalë në terren për të njohur vendet, lumenjtë, luginat, fshatra të ndryshëm, për t’u takuar me banorët, njohjen e frazeologjisë, shprehjeve të tjera të njerëzve të zonës?
-David Hosaflok: “Patjetër! Duke banuar në Shkodër, mund të them se isha më i përshtatshmi për të bërë këtë punë. Një anglishtfolës. Domethënë, që gjuha ime ishte gjuha angleze e gjithashtu duke banuar në Shkodër, mund të them që mund ta di çdo cep të kalasë së Shkodrës, lumenjve e që më kanë ndihmuar shumë arkeologët e vendit, historianët e vendit. Pra, përvoja ime, ose jeta ime në Shkodër ka funksionuar më së miri për kërkimet shkencore lidhur me përkthimin”.
-E njihnit më parë historinë e Shkodrës në rastin konkret dhe veçanërisht krijimtarinë e Barletit? “Rrethimi i Shkodrës” është vepra e parë letrare e shqiptarëve dhe rrjedhimisht e vetë Barletit. A kishit ndonjë pengesë, ose më saktësisht ndonjë trembje disi me këtë nismë që ndërmorët?
-David Hosaflok: (qesh) “Jo, në radhë të parë nuk kisha asnjë njohuri, nuk kisha asnjë dijeni për Barletin, as për historinë e Shkodrës, as për rrethimin e Shkodrës. Edhe kjo më çuditi kur zbulova se sa e madhe ishte ngjarja. Zbulova që arsyeja që nuk dija asgjë, ishte pikërisht për shkak se askush nuk e kishte ndërmarrë për ta përkthyer në anglisht. Prandaj kur je i ri, se isha 23 vjeç në atë kohë, je i ri nuk të tremb asgjë! Po ta dija në atë kohë se çfarë lodhjeje do të më kushtonte, ndoshta do të isha i trembur. Por, në fillim ishte “hajd po e bëj, ta kryej këtë porosi, këtë detyrë nga profesori” e pastaj “uh, sa bukur!” e “po shtoj, po shtoj, po shtoj” e në fund “ou, po! Kam diçka vërtetë të bukur për historinë e shqiptarëve, që është tamam kënaqësi t’ua paraqes atyre në shenjë mirënjohjeje për mikpritjen e tyre gjatë viteve”.
-Në tërësi, në fushën e përkthimit në Shqipëri, figurat kanë qenë të shquara dhe kanë pasur peshë të rëndësishme në përkthimin e letërsisë shqipe në gjuhë të ndryshme dhe të letërsisë botërore në gjuhë të ndryshme. Pa përmendur emrat e Jusuf Vrionit, Shkrelit, kemi pasur edhe Henrik Lacajn që ka punuar. A u ndikoi ndopak përkthimi i tij, puna e tij në aspektin letrar, në aspektin si përkthim apo në këndvështrimin historik. Çfarë roli patën historianët, përveçse përkthyesit me veprat e tyre për t’u bërë të njohur çështjen e rrethimit të Shkodrës?
-David Hosaflok: “Për Henrik Lacajn. Unë kam një respekt kaq të thellë për të! Duket si një, tamam një përkthyes i klasit të parë, i cili ka bërë edhe fjalorin latinisht-shqip. Dhe, ky ka bërë një punë të mrekullueshme për sa kam mundësi unë ta gjykoj. Kam rrëfyer edhe në hyrjen e librit, që “është përkthyer nga shqipja” duke rrëfyer që “më e mira është që të përkthehet nga origjinali. Por, meqë kemi 500 vjet që askush nuk e ka marrë përsipër, më mirë “të punoj me ato vegla që kam në dorë”, se sa të presim edhe 500 vjet”. Njëkohësisht, kam kërkuar ndihmën e profesorëve të latinishtes për të sqaruar në disa vende ose për të bërë kontrolle herë pas here, a është ashtu siç ka thënë Henrik Lacaj?
Për disa çështje historike, unë rrëfej që as jam historian i mirëfilltë. Kam bërë punën shkencore sa të mundem, por më shumë kam shtuar këto shënime për të ndihmuar historianët: “Shihe edhe këtu”, “referojuni edhe këtij personi”!
Kemi në libër edhe hyrjen e Aleks Budës, historianit të famshëm, që është shumë e aftë dhe hyrja e tij ka shumë vlerë! Gjithashtu kam kërkuar ndihmën e profesorëve të historisë nga jashtë Shqipërisë, edhe brenda Shqipërisë, por nga jashtë Shqipërisë, në mënyrë që të shqyrtojnë tekstin, draftin dhe sidomos të shqyrtojnë shënimet e mia të reja, shtojcat, sepse nuk kisha as fort besim te vetvetja dhe kisha dëshirë që puna ime sëpaku të mos dalë shumë interpretim, por thjesht përkthim që historianët të ndeshen me këto fakte ose me këto debate që mund të ngrihen. Por, shumë historianë, po bëhet fjalë për historianin turk Halil Nalçik, për David Abulafija në Kembrixh Juniversiti (University, Cambridge), kemi shumë studiues, si Robert Elsi e të tjerë, që e kanë mirëpritur këtë përkthim me shumë gëzim, gjë që më habiti, pra që njerëzit me kaq shumë punë në tavolinat e tyre të zyrës, që janë përgjigjur, që kanë marrë draftin, që e kanë parë, që më kanë dhënë vërejtje, korrigjime e sugjerime. E, nëpërmjet këtyre përgjigjeve kam zbuluar që “ou, kjo vepër ka rëndësi të madhe dhe mbush një boshllëk i madh në historinë e Shqipërisë, të Ballkanit, Europës, Perandorisë Osmane dhe Venedikut”.
-Kjo është e qartë. Problematika e pushtimit osman, pushtimit turk në tërësi në Shqipëri, ishte e gjatë. Këtu ka pasur edhe një problematikë që lidhej edhe me karakterin fetar të popullatës. A është mesazh përkthimi i Barletit, ose më saktë, e ndeshët këtë fenomen, që nëse kishte ndasi gjatë përkthimit të librit? A pati ballafaqime të kronikanëve osmanë me veprën e Barletit dhe a pati gjithashtu në tërësi, mospërputhje në këndvështrimin fetar?
-David Hosaflok: “Unë duke qenë ungjillor, personalisht duke përkthyer edhe fragmentet në librin e Barletit që janë të karakterit fetar – që ka sa të duash (qeshet), sepse edhe Aleks Buda thoshte që “ka”, ai ishte prift katolik… Pra, për mua ishin pak të vështirë për të përkthyer, meqë kisha probleme teologjike me ato pasazhe, si të “Lut Marisë” që nuk e kemi dot në teologjinë tonë.
Por, është histori. Dhe, përsa i përket faktorit fetar, gjithmonë pushtimi dhe lufta është e vështirë. Sidomos kur karakteri i luftës merr edhe pamjen fetare ose aspektin fetar. Sepse, në libër kemi shtuar për shembull, dëshmitë e kronistëve osmanë në versionin e ri shqip dhe në anglisht, në mënyrë që disi të jepej (përsa kam gjetur unë dhe përsa kisha mundësi) edhe pikëpamja e osmanëve edhe pikëpamjen e Marin Barletit. Prandaj, kur që të dy përdorin gjuhën fetare në përshkrimin e luftës ose në motivimin e luftës, është pak e vështirë. Por, unë shpresoj që të mësojnë nga historia, që urrejtja nuk është rruga e duhur, urrejtja fetare nuk është mënyra e duhur. Mosmarrëveshjet teologjike do të qëndrojnë gjithmonë, përsa kemi besime të ndryshme. Këto mund të bisedohen, jo të luftohen. Dhe, shpresoj që të mësojë populli që të mos përsërisim historinë. Ata që nuk mësojnë nga historia, janë të destinuar ta përsërisin.
Nuk e di, nëse është kjo përgjigja që keni kërkuar apo se çfarë kërkoni më tepër”.
-Po, po saktësisht! Tani, a patët mbështetje tek origjinali, nëse ju keni mundur ta shfletoni tërësisht apo me botime të ndryshme të mëpasme për përkthimin e “Rrethimit të Shkodrës”? Çfarë dallimesh vëreni?
-David Hosaflok: “E kam parë origjinalin e vitit 1504 në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Ekziston atje. Është edhe online. Kam parë dhe kam punuar me një fotokopje të versionit të vitit 1578 në latinisht, por siç thashë më përpara, aftësia ime është shumë më e madhe në shqip se sa në latinisht. Kështu që, kam përdorur disa versione të Lacajt. Versioni i parë është i vitit 1962, versioni i dytë në 1967 dhe pastaj versioni i tretë në 1980. Ka edhe një version tjetër në 1988. Por, ka pasur ndryshime sidomos në gjuhën shqipe. Në 1961 Henrik Lacaj ka përdorur dialektin e veriut dhe gradualisht është ndryshuar në gjuhën standarde shqipe. Dhe, botimi i ri është marrë nga viti i botimit 1980, meqë Henrik Lacaj akoma ishte gjallë dhe mendohet që duhet të jetë edicioni i fundit që ai ka miratuar ose redaktuar vetë. Shumë ndryshime nuk ka pasur, përveçse hyrja e Aleks Budës është zgjeruar në vitin 1967. Por, pak a shumë ai tekst është thuajse identik në shqip, po të krahasoni këto botime”.
-Pra, po kuptoj drejt, që një problematikë gjatë punës ka qenë më shumë njehsimi, përshtatja e dialekteve të shqipes me frazat apo shprehjet e duhura, apo përkthimi i shqipes në gjuhën angleze? Meqë thatë që ishte fillimisht dialekti i veriut e pastaj kthimi në gjuhën letrare, pra ballafaqimi i dialekteve të shqipes?
-David Hosaflok: “Jo, jo, nuk ka qenë shumë problem ballafaqimi i gjuhës shqipe brenda botimeve të “Rrethimit të Shkodrës në shqip”, sepse pak a shumë lexohet pa problem, në daç (kupto “daç”: “nëse dëshironi”, krahinarizëm), versioni i vitit 1962, në daç versioni i vitit 1980. Problemi më i madh ka qenë përkthimi në gjuhën angleze, në anglisht. Kjo, sepse Barleti në hyrjen e tij thotë që ai për pak nuk e përktheu fare librin, pra pothuajse nuk do ta shkruante fare rrethimin e Shkodrës, sepse kishte frikë në radhë të parë se nuk ishte i aftë për të bërë një punë shkencore ose një punë historike dhe se në radhë të dytë, sepse nuk kishte dëshirë të rëndonte lexuesit me një libër të trashë dhe jo të bukur. Domethënë, kishte dëshirë edhe estetikën. Ishte letërsi, në të cilën ka histori dhe ishte histori, në të cilën ka letërsi. Ai kishte dëshirë për të dyja. Për këtë arsye debatohet për saktësinë e shumë fakteve që jep, të ngjarjeve. Ishte një libër për t’u lexuar.
Në anglisht unë kisha dëshirë po ashtu që të jepja jo një përkthim “të thatë”, por edhe një përkthim që do të reflektonte këtë dëshirë të Barletit. Që, të dilte mirë si histori e të dilte mirë si letërsi. Prandaj, jam munduar që ta bëja (kupto: shkruaja), me një stil të rrjedhshëm. Kjo ka qenë një sfidë!
Gjithashtu nga ana historike jam munduar të shtoj këto “fusnot”-a, këto shënime në fund të faqes, në mënyrë që historianët të kenë mundësi të gërrmojnë në këtë libër e të kenë burime të mëtejshme, në daç me bibliografi, në daç me indeksin, që të mund të studiojnë më thellë”.
-Si e gjetët Shkodrën e 20 vjetëve më parë me syrin e një amerikani që nisi të përkthente ngjarjet e qytetit të 500 vjetëve të shkuara? A ishte “i njejti” qytet?
-David Hosaflok: “… Jo, nuk mund të them aspak që ishte i njejti qytet. E gjeta Shkodrën, tamam siç e gjejnë të gjithë Shkodrën, një vend me mikpritje, një vend me humor, një vend me kulturë. Shkodra e viteve 1474-1478 ishte nën sundimin e Venedikut, me drejtuesit nga Venediku, ishte një qytet nën sulmin e osmanëve, ishte një qytet që siç ka zbuluar Luçiana Dini në “Statutet e Shkodrës”, që kishte po këto vlera patjetër, kultura, nderi e besa! Ndoshta, përgjigja është edhe “po” edhe “jo”! Ka evoluar, është ndryshe”!
-Në dy rrethimet e Shkodrës, Barleti ka qenë një herë si i pranishëm dhe te tjetri edhe mbrojtës i qytetit. Cili Barlet u la më shumë mbresë?
-David Hosaflok: “Nuk e di. Besoj që është i njejti Barlet që është formuar gjatë viteve. Të them të drejtën unë kam parë që ka luftuar në rrethimin e dytë. Por, vetë në libër nuk është që thotë “unë kam bërë këtë gjë”, apo “unë kam luftuar”, ose “unë jam ndeshur me një osman këtu, me një turk këtu”. Nuk thotë një gjë të tillë. Prandaj, nuk e di tamam-tamam se ku. Duhet të jetë diku, por për momentin nuk e di se ku është e thënë shprehimisht që “Barleti ka luftuar”. Nënkuptohet që duhet të ketë luftuar meqë thotë që “të gjithë kanë luftuar”. Por, libri i tij nuk e ka atë pamjen se si “kam luftuar unë”, por ka më shumë pikëpamjen e një dëshmie. Ai tregon me detaje sa të shtëna nga topat osmanë, tregon me përpikmëri edhe me “lezet”, marrëdhëniet me njeri-tjetrin, roli i grave, trishtimi i fëmijëve. Është një libër që tamam të ngjall emocion. Sikur je me të kur përshkruan kampion osman atje përpara rreth e rrotull. Të tregon, të jep një pamje sikur je në bedenat e kalasë së Shkodrës. Vërtetë është një gjë kaq e bukur, mënyra që përshkruan (flet me entuziazëm). Prandaj, nuk dyshohet që ishte aty”.
-Promovimin e librit ju e nisni në Tiranë, mandej besohet të vazhdoni në Mal të Zi dhe në Kosovë dhe në Mal të Zi. Ky promovim në trevat etnike të Shqipërisë politike të sotme, por që ndodhen jashtë kufijve të saj, a është mesazh për shqiptarët?
-David Hosaflok: “Nuk e kam parashikuar si një mesazh për shqiptarët. Në radhë të parë, nuk është planifikuar akoma një promovim jashtë Shqipërisë. Kemi bërë një në Shkodër, që ishte vendi më i përshtatshëm për promovimin e parë, tani në kryeqytetin e Shqipërisë, në Tiranë. Është folur nga botuesi që përse të mos japim disa promovime atje. Për mua mesazhi i vetëm do të ishte ky: Që, çdo shqiptar të ketë dijeni për këtë histori të vyer që kanë. Prandaj, nuk kam ndonjë motivim dytësor përveçse, ja “shijoni këtë libër nga historia juaj”! Kam krijuar disa faqe në internet, një faqe në “facebook” për rrethimin e Shkodrës dhe i shoh që njerëzit janë nga këto anë. Pra, që shumë prej tyre duken (për mua se nuk e di pasi nuk thuhen), që kanë emra më shumë kosovarë dhe se sikur në Kosovë e vlerësojnë më shumë se sa vetë në Shqipëri. Nuk e di, është thjesht përshtypja që kam. Shpresoj që të vlerësohet gjithkund, jo vetëm në Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni, por edhe kudo, në Amerikë. Se, kryesisht përkthimi në anglisht është për fëmijët e emigrantëve që nuk dinë më shqip, por dinë vetëm anglisht, që duan të mësojnë historinë e tyre të vyer”.
-Ishte kënaqësi biseda me ju David!
-David Hosaflok: “Faleminderit për mundësinë”!
-
- The Siege of Shkodra
